Recensie: Gepieker dat nooit verveelt

Le mépris, de verfilming van Jean-Luc Godard (1963) is waarschijnlijk bekender in Nederland dan het origineel, Il disprezzo (1954) van Alberto Moravia, dat onlangs in een nieuwe vertaling van Marieke van Laake verscheen. Dat deze roman, net als vele andere van Moravia (Il conformista, La ciociara) verfilmd is, wekt geen verbazing. De minachting is een verfijnd psychologisch drama dat zich afspeelt in behapbare decors (salons in Rome, een villa op Capri), en zich focust op een beperkt aantal personages, de pasgehuwde Ricardo en Emilia Molteni. Door het lezen van de roman zelf wordt pas echt duidelijk hoe veel zeggingskracht Moravia met weinig opsmuk weet te bereiken.  Door karlijn de winter.

De zenuwen

De minachting maakt heftige reacties los. Als lezer ben je overgeleverd aan de twijfels en dwalingen van hoofdpersoon Ricardo. Zijn gedachten beheersen de verhaallijn volledig, en de dwingende stijl maakt het onmogelijk om af te dwalen. Vanuit een machteloze positie ben je er getuige van hoe zijn huwelijk spaak loopt. De conclusie dat Ricardo hier met zijn gepieker en gedram debet aan is, dringt zich op.

Deze relatiecrisis bouwt Moravia stapsgewijs op. Het begint met ongerustheid over Emilia’s koele gedrag, en vervolgens volgen de veronderstellingen en redeneringen elkaar op. Constant zoekt Ricardo bij Emilia bevestiging in zijn denkbeelden:

‘”Emilia, wat heb je tegen me?”
[…]
“Nee, je gaat niet, je moet me de waarheid zeggen, nu, onmiddellijk. Je gaat hier de deur niet uit voordat je me de waarheid hebt gezegd.”

Dat gedram kan haast niet anders dan op haar zenuwen werken. Op een gegeven moment geeft ze toe, of heeft Ricardo haar de woorden uitgelokt, dat ze niet meer van hem houdt, en dan gaat het verder:

‘“Kom eens hier. Ga zitten en leg me eens uit waarom je niet meer van me houdt.”
[…]
“Je zult toch moeten toegeven dat je me een verklaring verschuldigd bent. Ook als je een dienstbode ontslaat, leg je uit waarom je dat doet.”’

Ricardo gaat zo ver in zijn veronderstellingen, en sleept Emilia er zodanig in mee, dat hij hun relatie onbewust de afgrond in duwt. Het is niet moeilijk te begrijpen waarom Emilia zo’n afkeer van hem krijgt. Tegelijk wordt ook duidelijk, doordat je alles alleen vanuit Ricardo’s perspectief beziet, dat het niet eens onwil, maar onmacht is die hem drijft: hij slaagt er niet in op een betekenisvolle manier met zijn vrouw te communiceren. Hoe meer hij probeert, hoe moeilijker het wordt.

De kunst van het piekeren

Is De minachting geen langdradige roman? Nee, want Moravia heeft het piekeren tot een kunst verheven. Ricardo komt iedere keer weer met nieuwe hypotheses en zijn gedachten nemen verrassende wendingen. Hij slingert heen en weer tussen hoop en wanhoop, tussen ondernemingszin en gelatenheid. De minachting laat prachtig zien hoe irrationeel een mens kan denken, terwijl hij eigenlijk overtuigd is een situatie rationeel te analyseren.

De dwangmatigheid van Ricardo’s gedachten is eerder aanstekelijk dan ergerniswekkend. Dat is voor een groot deel te danken aan de vertaling: het Nederlands van Marieke van Laake is fris, de zinnen lopen soepel. Bij een roman als dit is dat extra van belang: een houterige vertaling zou irritatie wekken waardoor de zwaarmoedigheid van Ricardo wel erg moeilijk verteerbaar wordt. Bovendien heeft Moravia een heldere, filmische stijl. Alsof zijn pen een camera is, weet hij ieder decor vol kleur en sfeer op te roepen.

Een krochtachtig iets?

Wat De minachting ook aanstekelijk maakt is de ironie. Die vindt een hoogtepunt in een scène over Odysseus. Ricardo, van beroep scenarioschrijver, heeft een opdracht gekregen voor een verfilming van Homerus’ Odyssee. De producent staat echter een hele andere insteek voor dan de regisseur, die een psychoanalytische interpretatie van de mythe wil geven. In die interpretatie lijkt de relatie van Odysseus met Penelope verdacht veel op zijn eigen wankele relatie vol onderdrukte gevoelens en onuitspreekbare gedachten met Emilia. Natuurlijk wil Ricardo niet aan deze versie van de Odyssee. Hij noemt het een ‘krochtachtig iets’ dat indruist tegen Homerus’ oorspronkelijke idee:

‘Zo was de Odyssee niet langer het prachtige avontuur van de ontdekking van het Middellandse Zeegebied uit de fantasierijke kindertijd van de mensheid, maar het innerlijke drama van een modern, in de tegenstrijdigheden van een psychose vastgeraakt mens. Ik zei tegen mezelf […] dat ik in zekere zin geen slechter scenario had kunnen treffen.’

Nee, dan voor Ricardo liever een lucide verhaal waar daadkracht en heldhaftigheid uit spreekt, dát is het ideaal waar hij naar streeft. ‘Maar als het erom gaat een film te maken, dan is streven niet genoeg,’ verdedigt de regisseur zijn versie. En datzelfde zou je ook voor deze roman kunnen zeggen: die legt menselijk onvermogen bloot dat niet nastrevenswaardig is, maar moet een roman altijd een mooie spiegel voorhouden? De minachting is misschien niet het spektakelstuk dat de producent van de Odyssee-verfilming voor ogen gehad zou hebben (want commercieel interessant), maar wel een indrukwekkend innerlijk drama.

Karlijn de Winter studeerde communicatie- en informatiewetenschappen aan de VU te Amsterdam en Italiaanse taal en cultuur aan de Universiteit Utrecht. Op dit moment werkt ze als freelance tekstschrijver. Daarnaast is ze hoofdredacteur van Recensieweb.nl.