Recensie: Het verlies van taal, in taal gevat

Gestameld liedboek, de nieuwste roman van Erwin Mortier, draagt als ondertitel Moedergetijden. In dit autobiografische verhaal (geschreven vanuit de zoon) staat de moeder dan ook centraal. De ziekte van Alzheimer brokkelt haar hele ‘zijn’ af en sleept haar gezin mee de treurnis in. Mortier hanteert treffende taal in dit persoonlijke relaas, waar de neergang van de moeder gespiegeld wordt in de moeizame totstandkoming van berusting bij de mensen om haar heen. Er is verwantschap met bijvoorbeeld Tom Lanoyes Sprakeloos en Bernlefs Hersenschimmen, maar Mortier maakt die vergelijkingen overbodig door zijn onmiskenbaar eigen schrijfstijl, waar bloemrijke metaforen in perfecte balans zijn met de directere beschrijvingen van de ziekte. Door irwan droog.

Een zandloper van bot en huid

Nelly. De naam van de moeder wordt slechts eenmaal genoemd. De andere personages worden vooral aangeduid met het meer neutrale ‘zij’, ‘hij’ (de vader) en ‘ik’ (de zoon), waardoor Gestameld liedboek de autobiografische sfeer ontstijgt: de hoofdrol wordt vervuld door de ziekte van Alzheimer.

Die ziekte zorgt ervoor dat zij haar woordenschat, taalvermogen en geheugen onomkeerbaar kwijtraakt, en daarmee steeds meer transformeert tot een leeg omhulsel van de persoon die ze ooit was – al weet de zoon nooit wat er zich daadwerkelijk afspeelt in haar hoofd, wat ze nog weet, of waar het begon. Een eerste teken was het verlies van slechts een woord (‘boek’, ironisch genoeg); later kent ze enkel nog ‘pa’.

’Het gaat razendsnel, het verval. Hadden we ons een langzame neergang voorgesteld, in een tempo dat min of meer draaglijk zou uitvallen voor mijn vader, voor zover dat mogelijk is, dan mogen we die droom opbergen. In een paar weken tijd is wat er nog aan bewustzijn in haar aanwezig was weggevallen. Het is alsof je vanaf de rand van een klip naar een enorme draaikolk kijkt, alsof ik een zandloper van bot en huid omhels. De erosie is onstuitbaar en ontstellend.’

De verwoestende ziekte laat haar sporen na bij iedereen in haar omgeving, maar de grootste tragiek spreekt uit de rol van die vader, ‘pa’. Naarmate zij tot minder in staat is en meer professionele verzorging nodig heeft, moet hij gefaseerd afscheid van haar nemen. Mortier laat hem niet veel aan het woord, maar wát hij zegt is, neemt met het groeiende bewustzijn van verlies toe aan invoelbare pijn. Doordat hij zo weinig zegt kan een zin als ‘Ze tast nog altijd naar mijn hand als ik kom slapen’ een werkelijk hartverscheurende impact hebben. Zonder te veel te mikken op het sentiment demonstreert Mortier de aangrijpende kracht die literatuur kan hebben; een diep indrukwekkende prestatie.

Talige balans

Mortier toont zich tevens een meester in metaforen, wellicht de enige manier om de amper te beantwoorden vraagstukken adequaat te beschrijven:

‘Hoever moeten we gaan om je in leven te houden? Wanneer wordt zorg een ander woord voor pijniging?

Je zult er niets van merken. Wat nog aan besef of bewustzijn in je sluimert, een angstig uilenjong ergens diep in de wirwar van ingezakte balken in je hoofd, zal wegglijden in de nevel van de morfine – dat hopen wij.’

Het contrast tussen zulke beeldspraak en het feitelijke verloop van de ziekte (‘De ziekte woedt verder.’) maakt het geheel talig in balans. In de verfijnde roman die Gestameld liedboek is, bewandelt Mortier als vaardig koorddanser de lijn tussen doeltreffende en aangeklede taal: zodra de tekst neigt over te hellen naar te gezwollen formuleringen is het de ziekte van de moeder, die gaten in haar taalvermogen slaat, die de auteur lijkt te dwingen tot een knieval voor meer simplistische bewoordingen:

‘We zijn doodsbang. We zeggen er weinig over, maar we zijn doodsbang. Doodsbang voor wat komen gaat, hoe onvermijdelijk ook. Doodsbang voor de rouw, die we tegelijk vandaag nog zouden willen aanvatten om niet langer in deze schemerzone tussen leven en dood te moeten blijven hangen. Het is vis noch vlees, dag noch nacht, dood noch leven. De ziekte trapt haar de tijd uit en schopt ons uit de taal. Woorden, ze lijken me een soort van granenontbijt tegenwoordig: ongetwijfeld gezond, maar nogal smaakloos.’

De juiste woorden

De tekst bestaat uit miniaturen: korte stukjes proza, met soms slechts enkele zinnen op een pagina. Het vele wit rond deze regels reflecteert de leegte waarmee het gezin geconfronteerd wordt: zo past niet alleen de taal, maar ook de vorm bij de inhoud.

Mortier bereikt een stilistisch hoogtepunt in Gestameld liedboek, dat door een verfijnde balans het verdwijnen van de taal in taal heeft kunnen vatten. Hij heeft de juiste woorden gevonden, en geen woord te veel opgeschreven.

Irwan Droog studeert Literatuurwetenschap (ma) aan de Vrije Universiteit, Amsterdam. Deze bespreking verschijnt eerst op Athenaeum.nl en vervolgens op Recensieweb.nl.