Recensie: Het wereldrecord speelkaarten onthouden

Joshua Foer werkte als wetenschapsjournalist aan een artikel over geheugen, toen hij tijdens zijn onderzoekswerk kennismaakte met een bijzondere subcultuur van mensen die hun geheugen zo gedisciplineerd trainen dat ze tot uitzonderlijke prestaties in staat zijn: het memoriseren van de volgorde van tien pakjes speelkaarten in een uur, of het opsommen van ruim 22000 getallen achter de komma van het getal pi. Als je de foto van Joshua Foer op de achterflap van Moonwalking with Einstein ziet, valt onmiddellijk de gelijkenis met de Engelse documentairemaker Louis Theroux op. En wanneer je Foers boek hebt gelezen, is duidelijk dat die gelijkenis verder gaat dan enkel uiterlijkheden. Door christianne vink.

Foer ontmoet enkele mental athletes, zoals ze zichzelf noemen, tijdens de World Memory Championships. Dit zijn jaarlijkse wedstrijden waar deelnemers van allerlei continenten aanwezig zijn, en waar iedereen elkaar lijkt te kennen. Mental athletes blijken gebruik te maken van eeuwenoude geheugentrucs en oefeningen, en de kampioen bezweert Foer dat ook hij zijn geheugen zou kunnen trainen tot dat niveau, ‘daar heb je helemaal geen bijzonder brein voor nodig!’ Foer besluit de uitdaging aan te gaan en beschrijft in Moonwalking with Einstein hoe hij na een jaar oefenen uiteindelijk zelf de landelijke kampioenschappen memory van de Verenigde Staten wint. Het is een ongelofelijk en intrigerend verhaal waarbij Foer, net als Louis Theroux, je het gevoel geeft dat je even onderdeel bent van een heel andere planeet, een wereld waarin alles draait om geheugenpaleizen, geheime genootschappen en eeuwenoude teksten.

Foers opmars naar die kampioenschappen is vermakelijk (‘ik kocht een oogbeschermingsbril in de bouwmarkt waarvan ik de glazen zwart verfde om mijn concentratie te verbeteren’), maar Moonwalking with Einstein is meer dan een recollectie van zijn persoonlijke ervaringen in het circuit. Hij beschrijft ook uitvoerig de research die hij deed door alle ontmoetingen met geheugenexperts, patiënten en wetenschappers tot in detail te beschrijven, alsof je met hem meereist gedurende deze fase in zijn leven. Zo sprak Foer met mindmap-expert Tony Buzan en trakteert hij de lezer en passent op zijn persoonlijke (niet malse) mening over deze geheugengoeroe en diens gevoel voor marketing en pseudowetenschappelijke praat. Uitzonderlijke mensen zoals Kim Peek, die model stond voor Rain Man, en Daniel Tammet, die tien talen vloeiend beheerst en in een week IJslands leerde spreken, passeren eveneens de revue en ontkomen ook niet aan Foers neiging tot gravende onderzoeksjournalistiek, waarbij hij de controverse niet schuwt. Tammet, die door diverse topwetenschappers is onderzocht en als een van de laatste hedendaagse savants te boek staat, wordt door Foer flink onder vuur genomen. Hij vraagt zich hardop af of Tammet wel een echte savant is: ‘beheerst Daniel de geheugentechnieken van mental athletes niet gewoon tot in de puntjes?’ Een controversieel standpunt, waar nog wat voor te zeggen blijkt ook.

Ook ‘normale’ mensen met hersentrauma of een hersenafwijking hebben ons veel geleerd over de werking van het geheugen, en Foer zoekt diverse patiënten op om hun persoonlijke verhaal te horen. ‘Wat betekent het om geheugenschade te hebben?’ Ontroerend is het verhaal van patiënt E.P. (in de literatuur worden deze patiënten uit privacyoverwegingen bij hun initialen genoemd), een man wiens korte- en langetermijngeheugen beschadigd is door een infectie met herpes. Wanneer zijn echtgenote even naar de keuken gaat om koffie te zetten, begroet E.P. haar bij terugkomst alsof hij haar jaren niet heeft gezien.

Wie met Moonwalking with Einstein denkt een zelfhulpboek in handen te hebben om het eigen geheugen te perfectioneren zal bedrogen uitkomen. Tal van boeken van door Foer bejubelde en verguisde experts zouden hier soelaas moeten bieden. Toch passeren er ook vele door mental athletes toegepaste technieken de revue. De kans is groot dat je daar je voordeel mee kan doen. Zelf biedt Foer geen stappenplan om zijn wereldrecord speelkaarten onthouden te herhalen. Zijn boek geeft inzicht in de werking van het geheugen, de experts, hypes en commercie van geheugentraining.  Moonwalking with Einstein leest nog het meest als een biografie van een onderzoeksjournalist en waaiert uit naarmate Foers interesse zich verplaatst. Dat maakt het boek enerzijds extra interessant (je krijgt een kijkje in zijn leven, inclusief de hoogte- en dieptepunten die daaraan kleven) en tegelijkertijd is het wat bevreemdend; Foers onderzoek is niet systematisch want zijn interesse blijkt dit niet te zijn. Het roept veel vragen op, zoals ‘Wat is het leven zonder geheugen?’ en ‘Is persoonlijke identiteit meer dan geheugen alleen?’ In die zin is het best een verontrustend boek. Maar wat ook nagalmt is: ‘Hoe mental zijn die mental athletes eigenlijk?’

Christianne Vink is biologisch psycholoog, freelance journalist en docent aan de UvA. In februari 2011 verscheen van haar hand Holy Smoke.