Recensie: Hoe de Sovjetdroom werkelijkheid leek te worden

Na de val van de Berlijnse Muur en de ineenstorting van de Sovjet-Unie lijkt de communistische droom van een hoorn des overvloeds ver van ons bed. Maar in Red Plenty, nu in vertaling verschenen De rode belofte, geeft Francis Spufford een fantastisch beeld van de hoop die rond 1960 in de Sovjet-Unie leefde: zou de planeconomie het dan toch gaan winnen van de vrije markt? Door joop hopster

Na de dood van Stalin volgde er in de Sovjet-Unie een tijd van hoop onder Chroesjtsjov: er was (iets) meer vrijheid voor gedachten en experimenten dan voorheen. Economen, planners en mathematici hadden de hoop dat finetuning van de planeconomie met behulp van de eerste computers en verfijnde wiskundige modellen mogelijk en succesvol zou zijn. Er zouden gouden tijden aanbreken van ongekende groei, en de burgers van de Sovjet-Unie zouden van alle gemakken voorzien worden. Moskou zou Manhattan naar de kroon steken. Overtake and surpass, heette dat: de Sovjet-Unie zou Amerika op economisch gebied inhalen, en wel vóór 1980.

Over de periode waarin deze hoop werkelijk leefde (die overigens niet van lange duur was) gaat Red Plenty. Het boek is een mengeling van fictie en non-fictie: een bijzonder goed geschreven verhaal, gestoeld op grondig historisch onderzoek - met een uitgebreide bibliografie en met ruim 50 pagina's aan voetnoten, die tot in detail tonen wat feit is en wat fictie, en in hoeverre Spufford zijn eigen draai heeft gegeven aan zijn bronnen en hoofdpersonen. Historische fictie dus, maar uitgebreid onderbouwd.

Spufford heeft alle voordelen van deze mengvorm benut: zijn boek leest als een trein, bevat mooie inkijkjes in de homo sovieticus en is een sympathiek portret van de droom die nagejaagd werd. De vele hoofdpersonen in dit kaleidoscopische verhaal over een 'verliezend' systeem worden menselijk afgeschilderd; niet als idioten. Spufford gebruikt zowel historische figuren (zoals Chroesjtsjov, Kosygin en Kantorovich) als tal van verzonnen karakters - en zelfs mensen die duidelijk geïnspireerd zijn op bestaande historische figuren (zoals Raissa Berg en Abel Aganbegyan), maar toch verzonnen zijn. Zoals hij zelf schrijft:

'This is not a novel. It has too much to explain, to be one of those. But it is not a history either, for it does its explaining in the form of a story; only the story is the story of an idea, first of all, and only afterwards, glimpsed through the chinks of the idea's fate, of the people involved […] Best to call this a fairytale, then - though it really happened, or something like it.'

Het boek toont fraai aan waar de communistische ideologie botste met efficiënte productie en met de productie van goederen waar de burger/consument daadwerkelijk op zat te wachten, maar biedt mooie inzichten in de hoop van de bevlogen kameraden. En in de overeenkomsten en verschillen tussen de Amerikaanse en Sovjeteconomie. Lees bijvoorbeeld Spuffords versie van de lofzang van Chroesjtsjov op de Amerikaanse hamburgerverkoper tijdens zijn bezoek aan de VS in 1959:

'Look at this! Gromyko, look at this! It is such a good idea. He takes a flat cake of minced beef - it is already cut to the right size - and he fries it quickly on the hotplate in front of him. In a few seconds it is done. He slips it between two round pieces of bread, also cut to the right size, then he adds ketchup or mustard, from those bottles, which are just to his right, where he can easily reach them. And the meal is cooked. With no waiting around. It's like a production line. It's an efficient, modern, healthy way of feeding people.'

In Red Plenty figureren mensen uit alle niveaus van de Sovjetsamenleving, en sommigen ervan keren herhaaldelijk terug. Dat maakt het tot een impressionistisch boek, dat geen geschiedenis van deze periode is (laat staan een chronologische) - maar toch grotendeels zo aanvoelt. Als een verhaal van de geschiedenisleraar die je had willen hebben, maar waarschijnlijk niet had. Tussen de bedrijven door is Spufford zelf aan het woord. Een voorbeeld:

'Stalin had been a gangster who really believed he was a social scientist. Khrushchev was a gangster who hoped he was a social scientist. But the moment was drawing irresistibly closer when the idealism would rot away by one more degree, and the Soviet Union would be governed by gangsters who would only pretend to be social scientists.'

Hoewel Red Plenty snel duidelijk maakt dat de communistische droom nooit werkelijkheid zou worden, blijft het lang spannend wie het pleit zou winnen in Chroesjtsjovs tijd: de planners en economen met hun geavanceerde en vooruitstrevende (bijna kapitalistische) ideeën, of de communistische ideologie; de afloop is bekend. Maar als je een beeld wil krijgen van wat de communistische droom in de praktijk betekende, en van hoe werkelijk die hoop - zij het tijdelijk - was: lees dit boek!

Joop Hopster is redacteur van het Historisch Café en werkzaam bij Athenaeum Boekhandel als rubrieksbeheerder Geschiedenis en Politiek .