Recensie: Kunst en engagement: iets is niet beter dan niets

Too Active to Act is waarschijnlijk het meest polemische boek over kunst, of meer specifiek, over architectur en urbanisatie, dat de afgelopen jaren is verschenen. Gideon Boie en Matthias Pauwels – twee in Rotterdam wonende Belgische filosofen die zich BAVO noemen – hebben zich toegelegd op de grenzen tussen politiek en kunst. In dit boek trekken ze flink van leer tegen de pragmatische, polderende kunstpraktijk in Nederland, die zij als een tandeloze tijger wegzetten. Door helen westerik.

Kunst als smeermiddel

Vertrekpunt is Francis Fukuyama’s invloedrijke boek Het einde van de geschiedenis en de laatste mens. Zijn centrale idee is vrij bekend: de vrije markt en de representatieve democratie hebben gezegevierd en het einde van de zoektocht naar de betere maatschappij, en naar de betere mens, is daarmee bereikt. Volgens Fukuyama betekent dat ook ‘... het einde van alle kunst die als maatschappelijk nuttig kan worden beschouwd en het verval van de kunstbeoefening tot het lege formalisme van de traditionele Japanse kunst’.

Voor Nederland gaat dat in ieder geval niet op, stellen Boie en Pauwels. Nergens wordt zoveel expliciet geëngageerde kunst gemaakt als hier. Geen achterstandswijk kan gesloopt worden of een goedbedoelende kunstenaar komt met een interventieproject dat de overgang vergemakkelijkt. Kunst en culturele actoren zijn het smeermiddel van corporate governance.

Het argument van dit ‘iets doen beter is dan niets doen’ bestrijden de auteurs echter te vuur en te zwaard. Volgens hen is zo’n geëngageerde kunstenaar als de embedded journalist: Boie en Pauwels bezien de realiteit vanuit het perspectief van de bezetter, in dit geval de overheid en de markt. Waar de traditionele avant-gardes zelf hun artistieke strategie kozen en zich het publieke leven toe-eigenden voor hun eigen ontregelende kunstpraktijk en –theorie, lopen de hedendaagse culturele actoren aan de hand van politiek en bedrijf.

Een goed gevoel en lege handen

Ontwerpbureau Schie2.0 bijvoorbeeld werd gevraagd om voor een Hilversumse wijk ruimtelijke scenario’s te bedenken voor stadsontwikkeling. In plaats van een visie te ontwikkelen en hun expertise in te zetten, is het bureau met een caravan de straat op gegaan om theedrinkend de meningen van de buurt te onderzoeken. Hun idee daarbij was dat de buurt het toch zelf wel beter zou weten. Deze ontkenning van de eigen expertise en daarmee de eigen verantwoordelijkheid schiet in het verkeerde keelgat van Boie en Pauwels.

Dat gebrek aan daadwerkelijke interventie en visie, stellen ze, is kenmerkend voor de Nederlandse kunstpraktijk. Liever dan harde kritiek te uiten op maatschappelijke misstanden , kiezen kunstenaars voor een therapeutische aanpak van pappen en nathouden, die uiteindelijk niets doet voor de bewoners, behalve een ‘goed gevoel’ geven. Want sloop en nieuwbouw in van achterstandswijken betekent duurdere woningen en dus gedwongen verhuizing voor mensen aan de onderkant van de samenleving. De bewoner van een slooppand blijft zo met een goed gevoel, maar met lege handen zitten, terwijl marktpartijen schaamteloos door kunnen gaan met het opwaarderen van hele stadswijken en het opstrijken van veel geld. Juist de soepele overgang maakt de culturele actor medeplichtig aan deze uitbuiting van zwakkere groepen, die tegelijk door deze actoren worden afgeschilderd als zelfverkozen stadsnomaden of anderszins met een bohemien sausje worden overgoten.

En inderdaad – te veel kunstprojecten betrekken ‘de buurt’ bij cultuur die hooguit aan de oppervlakte wat rimpels in het water veroorzaakt, vanuit een oprecht gevoel dat we dan in ieder geval iets doen. Ook auteur dezes heeft er wel eens een medegeïnitieerd, en toegegeven: de revolutionaire impact is beperkt.

Radicale assimilatie

Het alternatief dat de auteurs voorstaan is radicale assimilatie: de argumenten van de tegenstander overnemen en uitvergroten om ze des te beter zichtbaar te maken. De Oostenrijkse theatermaker Christoph Schlingensief paste dit als geen ander toe in een performance waarbij in containers wonende asielzoekers in een Big Brother-achtig programma een voor een weggestemd konden worden. Zowel de reactie van extreem-rechts als van links was veelzeggend. Rechts benadrukte dat het nooit zó inhumaan zou zijn, links kwam niet verder dan een humanere versie van het rechtse asielbeleid te bepleiten – geen werkelijk alternatief. Schlingensief riep links expliciet op om met betere argumenten te komen tegen zijn performance, daarmee agerend tegen het feelgood-activisme dat linkse kunstenaars zo vaak hanteren.

De auteurs van Too Active to Act besluiten:

‘Vandaag is er meer dan ooit behoefte aan een dergelijke vorm van cultureel activisme. In plaats van zich buiten de bestaande orde te plaatsen, moeten culturele actoren zich zonder reserves inbedden in de huidige orde van het einde van de geschiedenis. Zij moeten de dominante logica van representatieve democratie en vrije markt op totale wijze assimileren, en vanuit deze radicale binnenpositie hun voor- en tegenstanders confronteren met hun niet-onderkende gehechtheid aan deze principes alsook hun al te fatalistische houding tegenover de mogelijkheid van fundamentele verandering.’

Dat is even prikkelend als problematisch. Het gebrek aan werkelijke invloed van geëngageerde kunst is reëel, ja, maar dat verwijt is even cynisch als fatalistisch - en dat laatste verwijten de auteurs kunstenaars nu juist. Hoe aantrekkelijk ook, een oplossing biedt radicale assimilatie niet, en een authentieke visie evenmin. De keizer heeft geen kleren aan, dat is effectief aangetoond, maar waar blijft de echte stem van de actoren bij radicale assimilatie? Een enorme schop onder de collectieve artistieke kont biedt het boek daarentegen wel: het provoceert, het dwingt tot nadenken, tot herijken van de rol van kunst. Dat is pure winst.

Helen Westerik is rubrieksbeheerder film en mediatheorie bij Athenaeum Boekhandel. Samen met Louise Fresco schreef ze Verraad, Verleiding en Verzoening. De rol van eten in speelfilms. Daarnaast heeft zij vele film- en nieuwe media programma's gemaakt en geproduceerd.