Recensie: Lees die twee boeken, Alex!

In het sprookje De nieuwe kleren van de keizer komt een jongetje voor dat de door de sluwe kleermakers opgezette vertoning ontmaskert door, heel spontaan en naïef, te roepen: 'Maar... hij heeft helemaal geen kleren aan!' Dat jongetje wordt over het algemeen beschouwd als de held van het verhaal. Maar ik heb het altijd een vervelend ventje gevonden, een wijsneus en een spelbreker. Zo'n soort jongentje toont Hans van den Bergh zich in zijn boekje Doe het niet, Alex! Alle redenen om voorgoed af te zien van het koningschap. Alle 33 hoofdstukjes eindigen met de oproep aan Alex het niet te doen. Na drie geloof je het wel en na nog eens dertig geloof je het juist niet meer, dan denk je eerder: hou nou eens op, Hans! Desondanks mag het boekje niet op het nachtkastje van de kroonprins ontbreken.
Maar voor zijn plezier kan hij, net als wij, beter een vergelijkbaar pas verschenen boekje ter hand nemen: De gekroonde republiek, door Cees Fasseur, die rustig nog eens uitlegt dat Nederland eigenlijk nooit een echt monarchie is geworden maar altijd een 'semirepubliek' is gebleven. Door pieter hoexum.

Warboel

Behalve dat het betoog van Van den Bergh nogal snel begint te vervelen, ook door het joviale, studentikoze toontje hij aanslaat, trapt Van den Bergh ook in een val die tegenwoordig geloof ik framen genoemd wordt. In zijn ijver alle mythen rond het Nederlandse koningshuis en het koningschap in het algemeen te ontkrachten, raakt hij in een discussie verzeild waar hij helemaal niet wil zijn. Zijn punt is dat, ook al zouden al die mooie praatjes over het koningschap wáár zijn, dan nog doen ze niet ter zake. Door mee te willen praten raakt hij echter verstrikt in een warboel waar hij niet meer uitkomt.

Zo 'onthult' hij weer eens dat de huidige koningin niet af zou stammen van Willem van Oranje, de Vader des Vaderlands. Dat blijkt inderdaad iets complexer te liggen dan de meeste mensen denken en onder hen niet de minsten. Fasseur noemt Jaap van Ginneken en Jeroen Koch, die in zijn biografie van Abraham Kuyper stelt dat de huidige Oranjes niet van Willem de Zwijger afstammen; Fasseur merkt in een voetnoot fijntjes op: 'Kuyper zelf wist wel beter.'

Het zit namelijk zo. Met het kinderloos overlijden in 1702 van stadhouder Willem III sterft de mannelijke lijn van afstammelingen van Willem van Oranje inderdaad uit. Er wordt dan wel een nieuwe bron van kandidaten voor het stadhouderschap gevonden in de zogenaamde Friese Nassau's, die in mannelijke lijn afstammen van een broer van Willem van Oranje. Omdat er echter veel in de familie getrouwd is stammen de huidige Oranjes toch in een vrouwelijke lijn rechtstreeks af van Willem van Oranje, namelijk via zijn kleindochter Albertine Agnes, die als 'Friese Nassau' trouwde met haar achterneef... Volgt u het nog?

Door al die aandacht die Van den Bergh besteedt aan iets waarvan hij vindt dat het eigenlijk niet belangrijk is, maakt hij het toch belangrijk. Als je het dan wilt hebben over de zwakheid van een erfelijke monarchie, zou je het moeten hebben over de willekeur die er in de loop van de geschiedenis toch steeds weer insluipt. Overal wil men dat de koning in mannelijke lijn, als eerstgeborene afstamt van een 'oervader' ('Vader des vaderlands'), maar nergens is het ooit gelukt dat langer dan een paar generaties vol te houden.

Loterij om het koningschap

Hoe dan ook, een erfelijke monarchie houdt in feite in dat de koning door het lot wordt aangewezen. Dat is de zwakte ervan, maar ook de kracht. Door een tamelijk willekeurig iemand bij voorbaat de hoogste (meest eervolle) positie in een staat te gunnen, kunnen de politici slechts strijden om de tweede plaats. Een ceremoniële monarchie is misschien wel de beste beveiliging tegen het streven van politici naar echte monarchie (alleenheerschappij) en trouwens ook tegen het verlangen bij veel kiezers naar een sterke man die nu eens de knopen doorhakt ('alleenheerser').

Van den Bergh komt met een belangwekkende verwijzing naar de Britse econoom en journalist Walter Bagehot. Die maakte in The English Constitution (1867) in een regering onderscheid tussen een efficient part en een dignified part: de laatste is de 'aankleding' van de eerste, de 'naakte macht'. Van den Bergh doet Bagehot onrecht door te stellen dat volgens hem de koning slechts nodig is om het volk zand in de ogen te strooien of de machtsstrijd, die er altijd is en die geen fraai gezicht vormt, af te schermen. Van den Bergh: 'Jij wilt toch geen sierlijk kamerscherm zijn, Alex? Doe het dan niet.'

Degene die de rol van koning 'speelt' (het 'kamerscherm') moet er zelf niet al te veel in gaan geloven, dan wordt het gênant en zelfs gevaarlijk, zoals bijvoorbeeld bij de al te ambitieuze koningin Wilhelmina. Fasseur oordeelt hier, terecht, streng: 'Wilhelmina leefde in een fantasiewereld. Dat krijg je als je een leven lang nooit door iemand wordt tegen gesproken.' Juist daarom moet de kroonprins het boekje van Van Den Bergh op zijn nachtkastje hebben en er elke avond verplicht een paar bladzijden uit lezen.

Nou vooruit, ter verlichting kan hij misschien toch ook dat boekje van Fasseur erbij leggen en dan om de dag uit een van de boekjes een paar bladzijden lezen. Fasseur mag dan wat mij betreft het laatste woord krijgen, vooral omdat hij zo laconiek en onbekommerd formuleert:

'Het blijft doormodderen. Maar daarom niet getreurd. De Nederlandse monarchie, met een koning of oningin uit het huis Oranje-Nassau aan het hoofd van een staat die de facto een republiek is, beschikt over een respectabele staat van dienst en uitstekende aanbevelingsbrieven.'

Pieter Hoexum is filosoof, publicist (voor o.a. Trouw) en huisman. Hij was boekverkoper bij Athenaeum Boekhandel. Zijn boek Gedenk te sterven. De dood en de filosofen verscheen in 2003.