Recensie: Oude steden mooi beschreven

De mensheid kan, zoals Rudyard Kipling eens zei, worden verdeeld in twee groepen: zij die reizen en zij die het niet doen. De reizigers kun je weer indelen in degenen die het allemaal gewoon over zich heen laten komen en degenen die er behoefte aan voelen hun ervaringen te documenteren. De een - Rutilius Namatianus - schrijft een gedicht over zijn terugkeer naar huis, een ander - Marco Polo - laat zich interviewen over zijn Chinese avonturen, een derde - T.E. Lawrence - heeft zoveel Kruisvaarderskastelen gezien dat hij er maar op promoveert. Colin McEvedy moet hebben behoord tot deze categorie: een reiziger die zijn indrukken alleen kon verwerken door te schrijven.
Toen hij in 2005 overleed, liet de Britse psychiater-demograaf-historicus-cartograaf, die al eerder een demografische wereldatlas had gepubliceerd, een half-voltooid boek na over de steden van de oude wereld. Het materiaal werd uiteindelijk door Douglas Stuart Oles bewerkt en uitgegeven: zo ontstond de Cities of the Classical World: An Atlas and Gazetteer of 120 Centres of Ancient Civilization.

Het systeem: plaatsen die hij bezocht

Het boek heeft sterke en zwakke punten. Voor een deel vallen die samen. De auteur heeft iets gretigs: alle informatie die hij kon gebruiken, heeft hij benut. Vaak pakt dat goed uit. Over sommige van de beschreven steden bestaan nauwelijks wetenschappelijke publicaties, en dan is het uitermate prettig dat McEvedy de steden heeft bezocht, het materiaal van de plaatselijke heemkundige kring heeft bekeken en de brochure van deze of gene ruïne heeft meegenomen.

Een nadeel is echter dat het rijke materiaal, op de alfabetische ordening na, allemaal wat systeemloos is. McEvedy behandelt honderdtwintig steden, maar waarom nu net deze? Wat is eigenlijk een stad? Waarom wél de Griekse, Romeinse, Egyptische en Mesopotamische steden, maar niet de Perzische en Hittitische, of de bizarre woestijnstad Germa of de enorme woonplaatsen van Kelten, Germanen of Skythen? Los daarvan: waarom in vredesnaam steden, en niet een representatieve doorsnede van de antieke nederzettingen?

Ik denk dat het enige selectiecriterium was of McEvedy de plaats heeft bezocht. Er is niets mis met zo'n persoonlijk verslag, maar de lof die de bezorger van zijn nalatenschap uitspreekt over de hoge wetenschappelijke normen van de auteur, klinkt dan toch wat misleidend. En eerlijk is eerlijk, sommige stadsbeschrijvingen zijn verouderd, zoals elke Nederlander kan vaststellen die McEvedy's opmerkingen over Xanten vergelijkt met wat er momenteel zoal is te zien. De museumwinkel verkoopt ook recentere literatuur dan het boek dat wordt aangehaald in Cities of the Classical World.

De grootte van Ktesifon

Maar er staat toch vooral heel veel moois in dit levendig geschreven boek. Een van de grootste troeven is dat alle landkaarten op dezelfde schaal zijn getekend. Ik was erg verbaasd hoe immens groot Ktesifon is geweest, waarvoor een dubbele bladzijde nodig was (vergelijk Athene en Rome, elk een halve bladzijde; of kijk naar Jeruzalem en Myra, met elk een zesde pagina).

Het grootste voordeel is echter dat McEvedy de plaatsen waarover hij schrijft, tenminste heeft gezien. Dat spreekt helaas niet vanzelf. Ik koester, als voorbeeld van hoe het niet moet, de publicatie waarin een weledelzeergeleerde auteur schrijft dat de Romeinen bij Carrhae een nederlaag leden 'in de eindeloze woestijn'. Zou de schrijver de plaats hebben bezocht, of de antieke bronnen hebben gelezen, dan zou hij hebben geweten dat de stad ligt aan de rivier de Balikh - de door Leidse archeologen opgegraven Assyrische agrarische nederzetting Tell Sabi Abyad ligt niet ver stroomafwaarts - en dat de laatste fase van de genoemde veldslag zich afspeelde in een moeras. McEvedy maakt, althans voor zover ik het kan beoordelen, dit soort fouten nergens en in dit opzicht liggen zijn wetenschappelijke normen inderdaad hoger dan gemiddeld.

De auteur is erin geslaagd enorm uiteenlopende en complexe informatie samen te vatten tot honderdtwintig stadsbeschrijvingen, de een nog sprankelender dan de ander. Voor de voorbereiding van een vakantie biedt het te veel - het beslaat immers het gehele Middellandse Zee-gebied mét het Nabije Oosten - en als beschrijving van het antieke stadswezen is het wat te onsystematisch, maar Cities of the Classical World is een verrukkelijk leesboek, waar deze treinforens enkele aangename uren aan heeft beleefd.

Jona Lendering werkt voor Livius Onderwijs.