Recensie: Plezier voor mens en dier

Gedragsbioloog Jonathan Balcombe is een man met een missie. Na een carrière bij de Physicians Committee for Responsible Medicine is hij gaan werken als onafhankelijk consultant en gaan schrijven. Hij wil de conventionele manier waarop men naar dieren kijkt veranderen en staat een ethischer handelswijze voor. In zijn eigen leven betekent dat veganistisch eten en vrijwiligerswerk doen bij een dierenopvangcentrum. Professioneel zet hij zich in voor het plezier van dieren, omdat dit volgens hem een onderbelichte overeenkomst is die wij met dieren hebben. helen westerik leest The Exultant Ark.

Waar de meeste natuurdocumentaires vooral de meedogenloze en wrede kant van het dierenbestaan tonen, laat Balcombe ons spelende bonobo’s, een rendier dat zijn tong uitsteekt om een sneeuwvlokje te proeven en zeeotters die arm in arm ronddobberen zien. Dit is noemenswaardig, omdat inmiddels onomstreden is dat dieren pijn kunnen voelen. Er is in veel landen wetgeving die onnodig dierenleed bestraft en wij krijgen een dierenpolitie - maar hoe het zit met dierenplezier is vooralsnog onontgonnen terrein.

De boodschap

Volgens Balcombe heeft dat te maken met de problemen die het oplevert als je erkent dat dieren voelende wezens zijn, die in hun emoties minder ver van ons afstaan dan we misschien wel zouden willen. Een gevolg is dat we onze omgang met dieren in bijvoorbeeld de vleesindustrie zouden moeten herzien. En in een wereld waar maar een paar procent vegetariër is (in Nederland is dat volgens de vegetariërsbond zo’n 4,5%), is dat natuurlijk geen aangename boodschap.

Van begin af aan is duidelijk wat de boodschap is van Balcombe: dieren verschillen weliswaar van ons, maar ze hebben emoties en die emoties lijken waarschijnlijk op de onze. Wij zijn tenslotte ook dieren en dus onderhevig aan dezelfde evolutionaire processen. En daaruit volgt voor hem dat het logisch is om dieren met respect te behandelen en niet op te eten. Hij draagt daarvoor ook nog wat milieuredenen aan: het broeikaseffect van de bio-industrie is groter dan die van de hele transportsector bij elkaar. Het geeft het boek iets prekerigs en een lichte Oprah-sentimentaliteit. Maar daar tegenover staan zulke aanstekelijke foto’s en serieuze feiten, dat de balans niet te ver doorslaat.

De plaatjes

Gelukkig is het nadrukkelijk een plaatjesboek over dierenplezier: de nadruk lig op de foto’s, die door een keur aan natuurfotografen zijn gemaakt. Met een serie ontroerende, komische en heel erg schattige beelden vertelt Balcombe zijn verhaal. Hij brengt dierenplezier onder in een aantal hoofdstukken, zoals kameraadschap, comfort, spel en liefde. Hij begint met spel, omdat dit het meest herkenbare gedrag is van dieren. Het heeft een duidelijk evolutionair voordeel (plaats in een groep bepalen, leren jagen), en tegelijk is het plezier ervan heel zichtbaar.

Waarom zou een dier geen lol hebben bij ravotten of kringeltjes blazen, zoals dolfijnen doen? Die kringeltjes lijken geen enkel nut te hebben, dus volgt volgens Balcombe daaruit dat ze het wel voor hun plezier moeten doen. En waarom ook niet? Het hele boek door maakt hij duidelijk dat een biologische noodzaak, bijvoorbeeld tot reproductie, het aangename niet in de weg hoeft te staan.

Het individu en de evolutie

Sterker, individuele dieren zijn waarschijnlijk helemaal niet bezig met het voortbestaan van hun soort, maar met hun eigen leven. Net zoals wij niet bij een potje voetbal nadenken over de impact van ons gedrag op de menselijke soort, zal een gorilla niet nadenken over de voorsprong die het krijgt op soortgenoten als het als jong maar flink veel speelt. Het is gewoon leuk en het voelt goed. Na het vervullen van de basisvoorwaarden uit het dierenbestaan — eten, slapen, en een veilige plek vinden — blijft er nog genoeg tijd en energie over voor aangenamere zaken, en er is geen enkele reden om aan te nemen dat die voor dieren wezenlijk anders is dan voor mensen.

Het kuddegedrag

Balcombe waakt voor antropomorfiseren en stelt dat het interpreteren van dierengedrag moeilijk is. Maar waar bijvoorbeeld het leven in groepen duidelijke voordelen heeft voor de veiligheid van het individuele dier, is er anekdotisch bewijs dat dieren ook een soort vriendschappen sluiten. In ieder geval hebben koeien en, verbazingwekkender, vissen, binnen hun groep maatjes waarmee ze graag optrekken en die ze opzoeken. Schapen herkennen bijvoorbeeld hun kuddegenoten nog jaren nadat ze van hun kudde gescheiden zijn. Naast de gebruikelijke biologische verklaring van gedrag, komt Balcombe met een emotionele verklaring, die hij onderbouwt met anekdotiek en met resultaten uit eerder onderzoek waarin stresshormonen en endorfine bij dieren zijn gemeten in verschillende situaties.

Hoe wetenschappelijk The Exultant Ark daarmee is, valt te bezien. Het resultaat is dan ook niet bedoeld voor Balcombes voormalige wetenschappelijke collega’s, hoewel hij graag meer onderzoek zou zien, waar dieren dan uiteraard niet onder mogen lijden. Het is vooral een heel fijn bladerboek, van het type feel good, waar leuke weetjes instaan. Bijvoorbeeld dat walvissen tussen een harpoeneerboot en hun gewonde soortgenoten gaan liggen om ze te beschermen. En dat octopussen de pest aan een ander kunnen hebben en die dan bespuiten met water. Dat klinkt best plezierig.

Helen Westerik is rubrieksbeheerder wetenschap bij Athenaeum Boekhandel, kattenbezitter en vegetariër. Samen met Louise Fresco schreef ze Verraad, Verleiding en Verzoening. De rol van eten in speelfilms.