Recensie: Reclameloos de diepte in

De valkuil van tijdschriften met een thema is de illusie van volledigheid die ze wekken. Maar bij zowel de sobere Boekman als de luxueuze Viewpoint, beiden autoriteiten binnen hun eigen sector (de een cultuurbeleid, de ander design) is die illusie meer dan aannemelijk. Te meer daar beide bladen een periodiek hanteren – Boekman is een kwartaaluitgave, Viewpoint een halfjaarlijkse – waarin meer dan genoeg tijd is om alles te verzamelen wat er te weten is over een specifiek onderwerp. Dat geld kennelijk ook voor de financiën, want in beide bladen is geen commerciële advertentie te vinden. Door sara spoelstra voor hard//hoofd en Athenaeum.

Boekman wordt sinds 1988 uitgegeven door de sympathieke Boekmanstichting, ‘Studiecentrum voor kunst, cultuur en beleid’. Het is een klein goudmijntje aan de Herengracht voor menig (cultuur)student. In al die jaren is de minimalistische opmaak van het tijdschrift nauwelijks veranderd: veel tekst (essays en analyses, interviews, columns) met af en toe een ondersteunend plaatje in zwart-wit. Het draait hier dan ook om de inhoud. Het thema van de winteruitgave: Kunst en Religie. Omdat het blad zo’n fijn handzaam A5-formaat heeft, neem ik het mee in de trein.

Bij vertrek uit Apeldoorn lees ik het openingsartikel van Thije Adams, voormalig directeur algemeen cultuurbeleid van het ministerie van OCW. Mooi is zijn voorstelling van religie, wetenschap en kunst als drie zussen: ‘Wetenschap en kunst kunnen goed met elkaar overweg […] Heel anders dan met de oudere zus religie, die altijd precies weet hoe het hoort. Die wetenschap vertelt waarmee zij mag spelen en waarmee niet omdat het gevaarlijk is. En die als het ware hardhandig “de neus komt vegen” van kunst omdat die er niet netjes genoeg bij loopt.’

Een beetje taai maar wel lekker

En net als dat met zussen gaat zal de ene vroeg of laat net zoveel aandacht willen als de ander. Dit gebeurde met kunst toen religie na de Tweede Wereldoorlog steeds meer terrein verloor. Maar de greep die kunst toen op de samenleving verwierf, is nu alweer tanende. ‘Culturele ontkerkelijking’ heet dat, begrijp ik ter hoogte van station Hilversum. Dat komt door de almaar toenemende individualisering en bijbehorende consumentensoevereiniteit. Het adagium ‘wat de pot schaft’ is vervangen door ‘waar ik zin in heb’.

Het gevolg van deze trend komt terug in het artikel van filosoof en publicist Pieter Hoexum. Naar de kerk en naar het museum gaan zijn anno 2011 gereduceerd tot ‘slechts’ activiteiten waaruit gekozen kan worden op de druilerige zondag. Maar helemaal niets doen kan ook. Ook Theologe Hetty Zock ziet dat de tijd van de grote verhalen in de zin van één religie of één ideologie voorbij is. Maatwerk is in opkomst. Zowel wat religieuze als kunstzinnige beleving betreft. Taaie filosofische kost, maar wel lekker.

Voor aankomst op Amsterdam Centraal lees ik nog snel een aantal interviews met creatieve makers en hun soms complexe relatie tot religie. Zoals rapper Fresku die backstage naar Mekka bidt maar op het podium geen religieus woord laat vallen. En Babeth van Loo die haar boeddhistische levensstijl juist leidend laat zijn voor haar films. Zou ik nu een scriptie willen schrijven over dit onderwerp, dan kan ik mijn lol op met het dossiergedeelte achterin het blad. Redacteur Jack van der Leden heeft hier een thematische selectie gemaakt van documenten uit de Boekmanbibliotheek. Ik laat het even voor wat het is, net als de rubriek Uitgelicht met recensies van allerhande publicaties en symposia.

De geest uit de fles

Eenmaal thuis aangekomen, de natte regenharen zorgvuldig gedroogd om waterschade te voorkomen, sla ik designglossy Viewpoint open. Met € 68,50 een van de duurste tijdschriften die in Nederland te koop zijn. De royale opmaak doet in de verte denken aan wijlen Rails, maar al snel wordt duidelijk dat het ook hier hoofdzakelijk om de inhoud gaat. Viewpoint werd in 1997 opgericht door ‘trend forecaster’ David R. Shah, met de bedoeling zowel de productie- als de consumptiekant van de designmarkt te belichten. Artikelen gaan daarom over trends, maar ook over verkooptechnieken en de smaak van het publiek.

Het huidige thema past perfect in die doelstelling: ‘The DIY revolution and the new creative consumer’. Do-it-Yourself, oftewel het zelf bouwen van complete producten zonder professionele interventie, is het Home Improvementstadium nu wel voorbij, vindt Anna Sansom. Nieuwe technologie – downloadprocessen en 3D-printers – maakt het consumenten tegenwoordig wel heel gemakkelijk om eigen designs daadwerkelijk uit te voeren. Ook de internationale verspreiding van ‘Techshops’, werkplaatsen waar je advies en materialen kunt vinden om je eigen prototypes te realiseren, draagt hier aan bij.

Het zegevierende eenrichtingsverkeer van maker naar gebruiker staat daarmee op zijn kop. Voor professionele makers betekent dat een uitdaging, maar ook meer concurrentie. De consumenten waarvoor zij producten maakten, zijn nu opeens co-creator. Dat vraagt om nieuwe businessmodellen. Open Source bijvoorbeeld (weg met alle bedrijfsgeheimen) of het betrekken van netwerken van onderling verbonden zzp’ers. Ook zal er steeds meer design komen waar de consument zelf een draai aan kan geven.

Een indrukwekkende (foto)verzameling van te hacken producten (‘upcycle instead of recycle’) illustreert dit gegeven vervolgens ten overvloede. Zoals het een trouwe supporter betaamd laat Viewpoint verder talloze initiatieven zien van verschillende designers. Voor de hand liggende apps, maar ook een ontwerp voor een persoonlijk vliegtuigticket. En een goedje dat Sugru heet, om bestaande designs mee te verbeteren, danwel te repareren. Aan de hand van mooi vormgegeven portretten van DIY-pioniers (toevallig allemaal uit Berlijn) worden de ongekende mogelijkheden van het concept nog eens belicht.

De prettige toekomstgerichte visie (‘De geest is uit de fles!’) waarmee elk artikel in Viewpoint is doorspekt, maakt dat het blad leest als een trein. Die prijs blijft ondanks alles wel pijn doen. Sparen is het credo. En laten we wel wezen, je hebt daar een half jaar voor.

Sara Spoelstra (1983) is journalist en cultuurwetenschapper. Ze schrijft voor hard//hoofd onder andere over de zelfredzaamheid van kunstenaars.