Recensie: This man is so hot, so HOT

Op het moment dat je de titel van de proloog van Manning Marable’s biografie van Malcolm X, Malcolm X. A Life of Reinvention, ziet, ‘Life Beyond the Legend’, realiseer je je met enige schaamte hoe goedgelovig je soms bent. Malcolm X was voor mij zonder enige bijgedachte de man van het meesterlijke boek, The Autobiography of Malcolm X uit 1965. Maar die titel lezend weet je meteen dat dat wat je tot nu toe geloofd hebt, in feite is wat Malcolm X en zijn ghostwriter, Playboy-journalist Alex Haley in de Autobiography van dat leven hadden gemaakt. Door frank ligtvoet.

The Autobiography of Malcolm X vertelde het verhaal van een zwart Amerikaans plattelandskind uit een arm maar politiek bewust milieu, het verhaal van Malcolm Little die als puber voor galg en rad opgroeit in de grote stad, in de gevangenis terechtkomt, zich daar bekeert en hartstochtelijk lid wordt van een zwarte quasi-Islamitische sekte, de Nation of Islam. Die kleine, hoogst gediciplineerde club, die geleid wordt door een zelfbenoemde autocratische ‘profeet’ die volledige raciale segregatie voorstaat, maakt hij na zijn vrijlating groot door zijn charisma, zijn enorme werkkracht en zijn retorische kwaliteiten. Hij, die zijn ‘slavennaam’ Little heeft vervangen door een X, overtuigt honderden volgelingen en sticht stad na stad nieuwe, succesvolle geloofsgemeenschappen.

Niet alleen het blanke establishment jaagt Malcolm X tegen zich in het harnas met zijn extreme, anti-witte uitspraken, ook de vreedzaam naar integratie strevende zwarte ‘civil rights leaders’ als Martin Luther King moeten het ontgelden. Zij zijn Uncle Toms, of erger nog, hij noemt ze gecorrumpeerde ‘house slaves’ in tegenstelling tot de opstandige ‘field slaves’. Geweld uit zelfverdediging wijst hij niet af; de Nation of Islam heeft zelfs een eigen militie met de omineuze naam The Fruit of Islam.

Als hij door zijn reizen naar het Midden Oosten en Afrika in contact komt met de echte, orthodoxe Islam, vervreemdt hij van zijn achtergrond. Zijn zwart-nationalistische extremisme maakt plaats voor een internationaal geörienteerde, ‘kleurenblinde’ opvatting, die meer aansluit bij de ideeën van hen die even tevoren nog huisslaven heetten. Door zijn veranderde opvattingen en de sterrenstatus die hij inmiddels verworven heeft door zijn talrijke toespraken en debatten op universiteiten en ontelbare televisieoptredens, barst hij als het ware uit de kluisters van de bekrompen Nation of Islam en begint hij zijn eigen concurrerende beweging: MMI, de Moslim Mosque, Inc. En dan wordt er tijdens een toespraak in Harlem in februari 1965 een aanslag op hem gepleegd, vermoedelijk door leden van de Nation of Islam. Hij sterft vrijwel meteen en laat een vrouw en zes dochters achter.

Malcolm X ’s leven in The Autobiography of Malcolm X lijkt natuurlijk wel op diens echte leven, maar is, begrijp je nu, gestileerd door zowel Malcolm X, die veel vertelde maar ook veel verzweeg, als door Haley, die het boek afmaakte na de dood van zijn subject en zich zeer bewust was van de opvattingen van zijn lezerspubliek, of beter gezegd: van het koperspubliek.

De houding van Alex Haley, die later met Roots nog een bestseller zou schrijven, komt goed tot uiting in een brief aan zijn uitgever: ‘This man is so hot, so HOT, a subject, I know, you agree... this book is so pregnant with millions or more sales potential, including to make foreign rights hotly bid for!’ Dat miljoenenpubliek moest natuurlijk niet vervreemd worden met een portret van een tot aan zijn dood agressieve zwarte man, maar kon gewonnen worden door Malcolm X zich te laten ontwikkelen tot een soort Martin Luther King. In de Epiloog van zijn boek – naar mijn idee het beste deel ervan – analyseert Marable de grote verschillen in opvatting tussen die twee.

Manning Marable is daarentegen allesbehalve een sensatiezoeker, en de verschillen tussen zijn biografie en Malcolms versie zijn dan ook opmerkelijk. Hij schrijft er kalm over. Malcolm overdreef de misdrijven in zijn jonge jaren: hij maakte van zichzelf een grotere boef dan hij was, vermoedelijk om het Saulus/Paulus-effect van zijn bekering te versterken. Aan de andere kant verzweeg hij zijn seksuele contacten met een oudere witte weldoener, die hem zelfs in de gevangenis kwam opzoeken – hij schreef ze aan een vriend toe. Ook over zijn tamelijk laffe verraad van de vrienden met wie hij in Boston diefstallen pleegde, spreekt hij niet. Zijn huwelijk met Betty Sanders, dat op allerlei manieren, ook seksueel, geen succes was, blijft buiten schot. De misogyne, antisemitische man die hij ook was, een man die contacten met de Ku Klux Klan en de Amerikaanse Nazi’s tolereerde, vind je niet letterlijk terug in de Autobiography.

Marable schrijft kalm, zei ik. En dat is knap in een boek over een figuur die zoveel opwinding heeft veroorzaakt, tijdens en na zijn leven. Maar het is ook weleens jammer, omdat de strikt chronologische en droge manier van vertellen waarin geen detail onbesproken blijft en elk detail eenzelfde gewicht lijkt te hebben, de enorme dramatiek die in elke wending van Malcolm X’s levensverhaal schuilt, ontkracht.

Wat een beetje literaire lectuur evenmin helpt is het feit dat de academicus Marable – naar ik aanneem bewust – alle psychologie vermijdt. Malcolm, die getekend wordt als een man vol inconsequenties en tegenstrijdigheden, blijft daardoor een soort kartonnen knipselfiguur, die je steeds andere kleren kunt geven, en van wie je je niet goed kunt voorstellen dat tijdens lezingen honderden mensen aan zijn lippen hingen.

Ik heb tijdens het lezen af en toe naar een speech of een discussie op You Tube gekeken om Malcolm X even tot leven te wekken. Ik weet wel dat het boek van Marable een beter en vollediger beeld van hem geeft dan de Autobiography, maar Haley is helaas een betere schrijver.

Frank Ligtvoet bekleedde verschillende functies in de literaire wereld, voor hij in 1996 voor werk naar New York verhuisde. Hij is nu freelance recensent en 'stay-at-home dad' in Brooklyn.