Recensie: De beste fragmenten, het handzaamst uitgegeven

‘Some say a host of cavalry, others of infantry, and others of ships is the most beautiful thing on the black earth, but I say it’s whatsoever a person loves.’

Fragment 16.1-4 is de eerste strofe van een prachtig en ingenieus gedicht van Sapfo in de Engelse vertaling van de Loebeditie van David Campbell. De dichteres (zevende eeuw v.Chr.) is een van de vroegste dichters uit de Westerse cultuur, een van de weinige vrouwenstemmen uit de Oudheid die aan ons zijn overgeleverd, en ze bezong haar liefde voor vrouwen. Die liefde wordt sindsdien lesbisch genoemd, naar Lesbos, het eiland waar ze woonde. Maar Sapfo’s naamsbekendheid rust uiteindelijk op het fundament van haar dichterschap: een compleet gedicht, een paar lange fragmenten en een heleboel hele korte. De wat langere fragmenten zijn, hoe gehavend soms ook, allemaal schitterende gedichten – helder, ontroerend en empathisch. Ze zijn vaak vertaald als poëzie en vaak uitgegeven met de Griekse tekst erbij. Maar de Loebeditie Greek Lyric I: Sappho & Alcaeus geeft een vollediger en interessanter beeld van de dichteres, dan vele andere edities. 

Daarmee is de Loeb voor de liefhebber van Sapfo, en dat ben je al snel als je haar leest, een must. Het is het eerste deel van een prachtige en zeer informatieve reeks van vijf loebs, Greek Lyric, van de vroegste koortlyriek van Alkman tot obscure dichters uit de vierde eeuw voor Christus, na de Griekse bloeitijd, en alles daartussenin.

De aantrekkingskracht van fragmenten

Deel I bevat alle fragmenten van Sapfo, op één na: een gedicht dat in 2004 op een stuk papyrus in een Egyptische mummie werd gevonden. Het is een feest om al de fragmenten te hebben, want wie eenmaal Sapfo’s beroemde gedichten kent wil meer. En dat vind je in deze Loeb, hoe weinig het dan ook is. Voornamelijk vind je fragmenten die zo kort zijn dat ze minder wetenschappelijke uitgaves niet halen. Soms zijn die de moeite waard omdat ze iets meer over Sapfo en haar werk duidelijk maken. Maar vaak zijn ze ook aantrekkelijk omdat je na lezing nóg meer wilt.

You came and I was longing for you; you cooled my heart which was burning with desire.’

Wie dit korte fragment (nummer 48) leest komt erachter hoeveel er van Sapfo verloren is gegaan. Omdat haar andere gedichten zo mooi zijn, willen we heel graag weten wat er verder in dit gedicht stond. Dat dat niet kan, is pijnlijk maar ook fascinerend. Het fragmentarische van de gedichten heeft een eigen aantrekkingskracht.

Vertalingen

De prozavertalingen van Campbell zijn eenvoudig en zeer accuraat. Zo brengt hij veel van het originele gedicht over aan de lezer, maar veel uiteraard ook niet. Die dingen – de klanken, de woordkeus, het metrum, etcetera – vind je in het Grieks op de andere pagina. De kracht van Campbells vertalingen is vooral dat ze erg dicht bij dat Grieks staan. In het openingscitaat had ik liever ‘whatever you love’ vertaald, dan ‘whatsoever a person loves’, dat is veel langdradiger dan het Grieks.

Maar Campbell behoudt de derde persoon van het Grieks en het archaïsche, extra onbepaalde ‘whatsoever’ sluit wel nauw aan bij het Griekse taalgebruik. Dat zijn dingen die het begrip van de Griekse tekst vergemakkelijken. De beknoptheid moet de lezer dan daar maar halen, zo lijkt de achterliggende gedachte. Daarmee is deze editie vooral geschikt voor wie ook het Grieks wil bekijken.

Alkaios

De dichter Alkaios was een tijdgenoot van Sapfo en ook een bewoner van Lesbos. Beide dichters schreven in hetzelfde dialect en worden al vanaf de oudheid met elkaar geassocieerd. Alkaios’ werk spreekt nu niet zo aan als dat van Sapfo. Maar in de oudheid was hij erg geliefd en menig van zijn gedichten was een voorbeeld voor Horatius. Zijn behouden werk gaat vooral over zuipen, vechten, en de superioriteit van het adellijk geslacht waartoe hij behoort. Greek Lyric I bevat al zijn beroemde en minder beroemde fragmenten. Dat gaat, net als bij Sapfo, tot en met drietallen woorden die laat-antieke taalwetenschappers van hem citeerden, uit interesse voor zijn woordgebruik of dialect.

De editie

Het deel van Campbell is een completer en wetenschappelijker boek dan de meeste Loeb-edities. Daardoor is het een rijk bezit voor weinig geld. Niet alleen bevat het de gehele oeuvres van twee dichters, daarnaast biedt het aantekeningen over de herkomst van alle fragmenten – van papyri, of uit werken van andere auteurs die de dichters citeerden. Verder is er een klein kritisch apparaat met alternatieve lezingen. Gaten en onzekerheden in de tekst zijn duidelijk aangegeven, zowel in het Grieks als in de vertaling.

Met dit ene boek kun je zo een heleboel leren over de complicaties die aan het bestuderen van Griekse lyriek verbonden zijn. Campbell levert daarnaast korte inleidingen over Sapfo en Alkaios met een hoge informatiedichtheid en testimonia: excerpten uit antieke teksten die iets over Sapfo en Alkaios zeggen. Ook de indexen, en de tabellen over de nummeringen die de gedichten in andere edities hebben, zijn erg handig.

Doordat deze Loeb zo volledig is, is het bijna jammer dat er niet ook nog bijlagen zijn over metriek en het Lesbische dialect. Daarvoor kun je weer beter terecht bij Campbells Greek Lyric Poetry: A Selection of Early Greek Lyric, Elegiac and Iambic Poetry. Het lezen van Griekse lyriek blijft jongleren met boeken. Maar wie ergens wil beginnen, begint bij deze Loeb. Hij is literair aantrekkelijk en historisch verantwoord.

Jacob Zwaan is classicus.