Recensie: De DDR staat op in beelden

Eugen Ruges In Zeiten des abnehmenden Lichts (nu vertaald door Josephine Rijnaarts als In tijden van afnemend licht) werd in 2011 bekroond met de Deutscher Buchpreis, een van de belangrijkste literaire onderscheidingen. En dat is begrijpelijk: Ruge maakt de ingewikkelde Duitse geschiedenis toegankelijk, de conflicten van de personages invoelbaar. De DDR staat weer op in deze roman. Maar of het een aanklacht tegen het kapitalisme, of een verlangen naar vroeger is, dat laat Ruge in het midden: hij roept het land op door beelden, geuren en nauwkeurig beschreven herinneringen. Door jerker spits.

Een Deutschlandroman

Ruge werd in 1954 in Soswa in de Oeral geboren, studeerde in Oost-Berlijn en werkte in de DDR als wiskundige. Zijn vader Wolfgang Ruge was in de DDR een bekend historicus. In 1988 vluchtte Ruge naar het Westen, waar hij toneelstukken en filmscripts schreef. In Zeiten des abnehmenden Lichts is zijn debuut. Het nog ongepubliceerde manuscript van de roman werd in 2009 bekroond met de Alfred-Döblin-Preis, en bij de publicatie in 2011 was de Duitse pers vol lof: ‘uitstekend’ (Frankfurter Allgemeine), ‘de grote DDR-Buddenbrooks-roman’ (Die Zeit), ‘de tijd is rijp voor deze onverholen, humoristische en gevoelige blik’ (Süddeutsche Zeitung).

In zijn roman beschrijft Ruge de lotgevallen de familie Umnitzer. De roman vertelt de geschiedenis van deze familie vanaf hun ballingschap in de tijd van de nazi’s tot na de Val van de Muur. Elk hoofdstuk kent een eigen hoofdpersoon, in een andere tijd - en met een andere blik op de Duitse geschiedenis. In Zeiten des abnehmenden Lichts is wat de Duitsers noemen een Deutschlandroman. Het verhaal leidt de lezer aan de hand van vier generaties door de verschillende Duitslanden van de twintigste eeuw.

Het boek begint in 2001 met Alexander Umnitzer die voor zijn dementerende vader Kurt zorgt. ‘Ja’ is het enige woord dat Kurt nog kan zeggen. In de DDR was hij een gevierd historicus (net als Ruges eigen vader). Zijn boeken nemen een meter in beslag. ‘Voor deze meter wetenschap had Kurt dertig jaar geploeterd, dertig jaar lang de familie geterroriseerd.’ Kurts vrouw, die haar huwelijksverdriet verdronk, is intussen gestorven. ‘Ik verbrand je foto’s,’ zegt Alexander. ‘Ja,’ zegt zijn vader.

Ruge, die ook filmscripts schreef, vertelt in beelden. Over het socialisme, de prijs die het individu daarvoor moet betalen en het verbitterde vasthouden van een enkele fanaticus aan die ideologie. Je ziet, hoort en proeft de DDR: de vette koppen in de partijkrant Neues Deutschland ('in de strijd van onze tijd staan de ddr en de volksrepubliek china zij aan zij'), een vertrekkende trein op het Ostbahnhof ('zuuurückbleibenbitte!'), de Russische champagne die op feestjes wordt ontkurkt.

Ironie

Loodzwaar? Nee. Ruge houdt de toon licht. En juist door die lichte toon weet hij de treurige kleinburgerlijkheid van de DDR te treffen. Bijvoorbeeld in de persoon van Wilhelm Umnitzer, die ooit als communist actief was in Mexico. Hij was daar naartoe gevlucht voor de nazi’s. In de DDR is Wilhelm Wohnbezirksparteisekretär. Dat houdt niet veel meer in dan dat hij het geld voor het partijlidmaatschap bij de mannen in zijn straat mag ophalen. Toch beschikt Wilhelm dankzij zijn Mexikaanse jaren over de nodige faam:

‘Hij schonk Cuba Libre en iedereen dacht dat hij Fidel Castro persoonlijk kende! En als hij Nescafé "op zijn Mexicaans" dronk (wat alleen maar betekende dat hij het poeder eerst door wat koffiemelk roerde zodat er een klein schuimkraagje op de koffie kwam) en daar een Russische papirosa bij opstak, was het voor iedereen nagenoeg vanzelfsprekend dat Wilhelm in Mexico het netwerk van de Sovjet-Russische geheime dienst had opgezet.’

Ook de oliecrisis in het westen (‘waar, godzijdank, ook niet alles lukte’) en de alledaagse producten die na de Wende plotseling verkrijgbaar zijn (‘keukenpapier, de uitvinding die de Val van de Muur de moeite waard maakte’) worden door Ruge met veel ironie beschreven.

Rolling Stones

Maar wat het boek vooral het lezen waard maakt, is de knappe, ongekunstelde wijze waarop Ruge de lotgevallen van de familie Umnitzer met de Duitse geschiedenis verbindt. Neem deze zinnen uit het hoofdstuk 1973, waarin Alexander een opleiding volgt tot grenssoldaat. Hij zou liever naar de Stones luisteren, maar...

‘... nooit zou hij de Rolling Stones live meemaken, nooit zou hij Parijs, Rome of Mexico zien, nooit Woodstock, niet eens ooit West-Berlijn met zijn naakte betogers en studentenprotesten, vrije liefde en buitenparlementaire oppositie, niets van dat alles, dacht Alexander [...] omdat er tussen die werelden een grens liep, die hij, Alexander Umnitzer, binnenkort ook nog eens moest gaan bewaken.’

Jerker Spits is germanist. Hij promoveerde in 2008 op een proefschrift over de Duitstalige autobiografie en schreef over Duitse literatuur voor Trouw, De Gids en De Academische Boekengids.