Recensie: Een monoloog met rijkelijk gemorste melk

Even schrikken wel, zo’n titel, dat belooft anekdotisch sentiment. Maar de oorspronkelijke, Braziliaanse titel van het door Ruud Ploegmakers vertaalde Herinneringen aan Rio luidt Leite derramado ('Gemorste melk') en dat dekt de lading van dit met vruchtbaarheid doordrenkte boek wel. Eulalio Montenegro d’Assumpção is honderd jaar. Hij ligt in het ziekenhuis waar zijn hele leven zich voor hem afspeelt. In een lange monoloog, verdeeld over 23 hoofdstukken, memoreert hij in ritmische zinnen zijn voorbije liefdes, zijn familiegeschiedenis en daarmee de geschiedenis van Brazilië in de afgelopen eeuw. Door godeke donner.

Eulalio stamt uit een voornaam geslacht van kolonisators. Zijn betovergrootvader kwam met de vloot van het Portugese hof naar Brazilië. Zijn vader had nog slaven en spaarde de roede niet. In huis werd uitsluitend Frans gesproken, jaarlijks werd er naar Parijs gereisd. ’s Winters bezocht het gezin de Zwitserse Alpen waar de jonge Eulalio door zijn vader werd ingewijd in het snuiven van cocaïne. 'Wat is dat, papa? Dit is sneeuw, verdorie nog aan toe.' In zo’n decadente omgeving groeide Eulalio op.

Matilde en de melk

Met het zoontje van de knecht amuseerde hij zich al wel, maar de bliksem slaat echt in als hij in de kerk de donkere Matilde leert kennen:

'Maar nu, op het moment dat het orgel de introductie voor de offerande speelde, heb ik zonder het te willen naar haar gekeken, de blik afgewend en opnieuw naar haar gekeken en haar niet meer kunnen loslaten. Want zo in de stilte tussen twee dingen door en met bijeengebonden haar was zij heel intens zichzelf in haar beheerste evenwicht, haar innerlijke onrust, haar gebaren en haar lachen, van binnen, voor altijd, ai, ai.'

Zijn moeder vraagt meteen of zo’n meisje geen last van lichaamsgeurtjes heeft, maar ondanks de weerzin van zijn ouders raakt Eulalio tot over zijn oren verliefd.

Matilde wordt een ware obsessie voor Eulalio: is ze een bastaardkind, waar komt ze vandaan en met wie doet ze het? Zijn fantasie wordt op zijn sterfbed een nachtmerrie, en steeds gaat de obsessie vergezeld van beelden van melk. Melk stroomt uit Matildes borsten, melk gaf ze in het openbaar aan hun dochtertje Eulalinha en zo maakte ze andere mannen gek.

Daar ligt Eulalio, gekluisterd aan zijn bed en welke vrouw ook bij hem langskomt om hem te verzorgen of gedag te zeggen, alle beelden schuiven ineen en worden die ene vrouw die zijn grote geliefde was.

De halfgod en zijn proza

Chico Buarque, zoals de schrijver populair heet in Brazilië, komt zelf uit een literair-historische dynastie. Zijn vader was een van de vooraanstaande literaire critici in Brazilië. Zijn neef, Aurelio Buarque, schreef het alom bekende Braziliaans-Portugese woordenboek dat door elke Braziliaan liefkozend de Aurelio wordt genoemd.

Chico werd dan ook aanvankelijk beroemd in zijn eigen discipline, de muziek. Samen met Caetano Veloso en Gilberto Gil behoort hij tot de bekendste musici van Brazilië. Alle drie lieten ze zich inspireren door de Bossa Nova. Hij is 66 jaar; zijn looks en talenten hebben hem tot een soort halfgod in eigen land gemaakt.

In Nederland is dit het derde boek van hem dat wordt gepubliceerd. Het is geen gemakkelijke opgave voor wie een lineair verhaal met plot en dialogen gewend is. Herinneringen aan Rio is een monologue intérieur van 220 bladzijden. Maar Buarque schrijft prachtig proza. Over zijn achterkleinzoon vertelt Eulalio: 'Van de ene dag op de andere kroesde zijn haar. Hoe donkerder hij werd, hoe meer ik van stuk raakte door de sensatie dat ik zijn gezicht ergens van kende.' En dat terwijl hij nooit 'mensen van het zwarte ras' onder zijn bekenden had gehad.

'Hij keek precies op dezelfde manier als mijn vader naar de vrouwen, niet steels, niet sensueel en al helemaal niet smachtend, maar uitnodigend alsof hij aan een oproep gehoor gaf. De vrouwen begonnen hem mettertijd thuis op te zoeken. Op een dag zag ik hem binnenkomen met een heel blank meisje, dat heerlijk rook en gracieus liep. Dit keer luisterde ik met een glas tegen de muur. Ik wilde horen hoe ze zuchtte, welke melodie ze had. Onder haar ritme hoorde ik een trieste snerpende zang, die plotseling werd onderbroken door kreten die diep uit de keel kwamen, "neuken, nikker, steek je zwarte pik erin!" Nou schaam ik me heus niet zo snel hoor. Maar zodra ik haar zag, voelde ik de aandrang haar te zeggen dat die nikker een afstammeling was van Dom Eulalio Penalva d'Assumpção, raadsheer van de markies van Pombal.'

Zijn verhaal is een alomvattende geschiedenis die in verteltrant niet onderdoet voor de film Novecento of Marquez’ onvergetelijke roman Liefde in tijden van cholera. Je zou zelfs kunnen zeggen dat Chico Buarque met Herinneringen aan Rio een gecomprimeerde en swingende geschiedenis van Brazilië’s novecento heeft geschreven.

Godeke Donner studeerde Letterkunde in Amsterdam en Parijs.