Recensie: Een ruime verkenning van de liefde

Liefde is eigenlijk een raar woord, veel te globaal voor de uiteenlopende emoties die eronder vallen. Lisa Appignanesi is directeur van het Freud Museum in Londen en schrijfster van romans en psychologische studies. Ze doet in ruim vierhonderd dichtbedrukte pagina’s, onder de titel Alles over de liefde, een geslaagde gooi naar het inventariseren van de voornaamste varianten – behalve de naargeestige uitwassen, die heeft ze in eerdere boeken al behandeld. Gelukkig laat haar opvatting van normaal genoeg waanzin toe; het spektakel van de jaloezie en de vrije val van de verliefdheid komen uitgebreid aan de orde. Toch is de boodschap uiteindelijk bezadigd en wordt de waarde van vriendschap – ook binnen het huwelijk – als duurzaam en heilzaam gepropageerd. Door esther wils.

N.B. Alles over de liefde is een van de beste psychologieboeken van 2011 volgens onze boekverkopers.

Al heel vroeg in ons leven, als de symbiose tussen moeder en kind wordt verbroken door inbreuk van de taal - geschenk van de vader - en het kind zichzelf als afzonderlijke entiteit gaat ervaren, is de gelukzalige staat verloren en ontstaat er een chronisch gemis. Afhankelijk van de al dan niet geslaagde hechting die volgt leert het nieuwe mensje zichzelf te redden, al blijft hij altijd op zoek naar die voorwereldse, voorwoordelijke geborgenheid. Dat is ongeveer hoe de emotionele ontwikkelingsgang in de psychoanalytische theorie wordt begrepen en ook breder is aanvaard.

Lees en huiver

Lisa Appignanesi (1946) is geen psycholoog of psychiater maar opgeleid in de letteren. Ook zij gaat uit van bovenstaand schema als de basis van de liefdeshuishouding, maar ondanks haar onmiskenbare deskundigheid op het gebied van de psychologie ligt er in haar boek een zwaar accent op de literatuur die ze als bron van kennis beschouwt. Dat maakt het lezen tot een groot genoegen – zoals zij zegt: romanfiguren kennen we vaak intiemer dan onze naasten. Anna Karenina en Emma Bovary zijn kleurrijke en authentieke voorbeelden van liefdesslachtoffers, Gregor Samsa is de ultieme verbeelding van een in het gezin ingesloten kind, William en Dorothy Wordsworth een aandoenlijk broer- en zusterpaar, Montaigne een begenadigd autobiograaf en Shakespeare simpelweg een ziener waar het de meest complexe gevoelens betreft. Het boek zit bomvol schrijvers en hun personages, en biedt dus een feest der herkenning en inspiratie tot nieuwe ontdekkingen.

Biedt literatuur de gelegenheid veilig te huiveren en inzichten te verwerven, in het leven daarbuiten grijpen de verwikkelingen diep in. ‘Obsessie is niet slechts een bijverschijnsel van de liefde, het is het hart ervan,’ citeert Appignanesi de psychiater Ethel Spector Person. Wat een geruststelling. Om volwassen te worden, dat wil zeggen zich los te rukken uit de cocon van het gezin en een eigen identiteit te ontwikkelen, moet de mens onappetijtelijke zaken onder ogen zien; het meisje moet erkennen dat zij een vrouw is, net als haar moeder, de jongen moet zich losmaken van het schrikbeeld dat de vrouw – net als zijn moeder – op zijn beheersing uit zou zijn.

Daar is geweld voor nodig en dat is wat hem of haar overkomt bij de nieuwe banden die hij of zij smeedt. Appignanesi diept de valkuil van de verliefdheid, de smart van de verlatenheid, het gif van de jaloezie, de magneetwerking van de driehoek (echo van de gezinssituatie) en het overrompelende van het krijgen van kinderen vaardig en meeslepend uit, zonder vals sentiment maar juist met gedoseerde scheuten ontnuchterend realisme.

Biologie en vriendschap

Aan de biologische kant, de chemische processen die liefde sturen, gaat ze voorbij: ‘Misschien ga ik wat meer geloof hechten aan de evolutionaire psychologie als die wat minder wordt gebruikt als verklaring voor de jachtdrift van mannen en de nestdrang van vrouwen. Die “natuurlijke” mannen en vrouwen poepen per slot ook niet meer in hun achtertuin.’ Een onafhankelijke geest met gezond verstand, dat blijkt ook uit het pleidooi dat ze houdt voor de vriendschap als basis voor een gezond gevoelsleven.

Nu mensen veel ouder worden, luidt haar redenering, moet er iets duurzamers bedacht worden dan de romantische liefde die nu eenmaal een beperkte houdbaarheid heeft. Seriële monogamie betekent voor de meeste mensen op den duur alleen maar meer van hetzelfde, dus moet er binnen het huwelijk – waarschijnlijk toch de meest passende vorm – een andere modus worden gevonden. Appignanesi gelooft in de mogelijkheid erotiek wakker te houden en toch in elkaars nabijheid te leven. En in de onmisbare aanvulling van (het) non-erotische (binnen) verhoudingen; compassie, medeleven en identificatie zijn net zo vitaal voor ons overleven als seks.

Alles over de liefde is een paradoxale titel, in de zin dat het liefdesverlangen in de kern taalt naar het woordloze en dus ook niet te beschrijven gevoel van versmelting, maar Appignanesi komt bewonderenswaardig dicht bij Bijna…

Esther Wils is redactiesecretaris van algemeen cultureel en literair tijdschrift De Gids.