Recensie: Fascinerende genrebender

Aan ieder genre zoals we dat nu kennen lagen ooit twee of drie titels ten grondslag. Titels die zo vernieuwend en meesterlijk waren dat zij een genre (her)vormden. Martin Cruz Smiths Gorky Park is zo een genredefiniërend boek, en daarmee een van de weinige titels die de (veel te vaak gebezigde) aanprijzing 'literaire thriller' wel met recht mag voeren. En toch begon Cruz Smith zijn schrijverschap ooit als een echte pulpschrijver. Door merlijn olnon.

N.B. Het is de Maand van het Spannende Boek, met een Athenaeumselectie thrillers (waaronder Cruz Smith) en een geschenk.

Onlangs begon Fabian Takx zijn bespreking van Arnaldur Indridasons Verdwijnpunt met de stelling dat de helden van de genrebepalende Scandinavische misdaadroman ofwel melancholieke cynische mannen van middelbare leeftijd zijn, ofwel energieke contactgestoorde jonge vrouwen. Deze clichémannetjes en -vrouwtjes worden voortgedreven door een existentiële drang. Achter burgerlijke degelijkheid gaat steevast een moorddadige politieke en seksuele hypocrisie schuil die in de naam der rechtvaardigheid en persoonlijke genoegdoening met alle middelen bestreden moet worden. Hoe invoelbaar, meeslepend en schokkend zij ook mogen zijn, de protagonisten, hun motivaties, en hun belevenissen plaatsen deze ‘spannende boeken’ ferm binnen hun genre, en als genrefictie dus buiten de Literatuur als kunstvorm. Je mag daarvan vinden wat je wilt - het is heel goed mogelijk dat je allebei zeer kunt waarderen, of dat je aan een van de twee geen enkele boodschap hebt - het wordt pas echt interessant als het een schrijver lukt de twee vormen in één verhaal zodanig bij elkaar te brengen dat zij elkaar raken. Op het kruispunt dat zo ontstaat kan een creatieve uitwisseling tot stand komen die nog jaren voor verrassingen zorgt. Dat Cruz Smith zo een boek zou schrijven, lag in de eerste jaren van zijn schrijverschap niet voor de hand.

Aan de eerste bladzijden van Gorky Park is evenmin direct te zien dat het boek tot zo'n genrebender zou uitgroeien. Het boek begint met Moskouse hoofdinspecteur Arkady Renko die in Gorky Park drie lijken zonder vingertoppen en gezicht aantreft:

'All nights should be so dark, all winters so warm, all headlights so dazzling.

The van jacked, stalled and quit on a drift, and the homicide team got out, militia officers cut from a pattern of short arms and low brows, wrapped in sheepskin greatcoats. The one not in uniform was a lean, pale man, the chief investigator.'

Renko neemt zijn missie, uit persoonlijke ergernis over de wijze waarop een hem welbekende KGB-majoor het onderzoek zichtbaar traineert (en daarmee het cynisme van de Sovjet-staat belichaamt), nét iets te serieus. Hij raakt vervolgens al snel zo diep verwikkeld in nationale en internationale machinaties dat hij om te overleven wel moet zien te achterhalen wie het zijn en waarom ze daar zo verminkt liggen. Het bijzondere van Gorky Park is niet alleen dat Cruz Smith er de klassieke genres van de noir-fictie en de policier in samensmeedt en omvormt tot een forensische én spionagethriller, maar vooral dat hij deze nieuwe legering zo grondig weet te verankeren in de Sovjetwereld. De culturele, sociale, economische en politieke eigenaardigheden van die wereld stuwen het plot daadwerkelijk voort. Je zou deze genreoverstijgende vorm de culturele thriller kunnen noemen.

Martin Cruz Smith (1942) groeide op in Pennsylvania en New Mexico, als goedopgeleide zoon van een jazzmuzikant/fotograaf uit Pennsylvania en een Pueblo-Indiaanse jazzangeres/activist uit New Mexico. Na zijn studie aan de University of Pennsylvania (aanvankelijk in de sociologie, maar uiteindelijk leidend tot een BA creatief schrijven) was Smith tot zijn vijfendertigste vooral een jongeman van twaalf creatieve ambachten dertien ongelukken. Rondreizend door de VS en Europa en uiteindelijk eindigend in New York, had hij het proberen te maken als musicus, schilder, bureaujournalist, tijdschriftredacteur, en uiteindelijk als echte hack (broodschrijver) van genrefictie. In die laatste hoedanigheid produceerde hij tussen 1970 en 1977 een ongelooflijke hoeveelheid redelijk succesvolle pulp: twee zigeunerromans (als Martin Smith), zes inquisitieromans (als Simon Quinn), en acht Westerns (als o.a. Nick Carter, Martin Quinn, Jake Logan, en Martin Cruz Smith). Al vanaf 1972, en zeker gedurende de laatste jaren van deze praktijkopleiding tot efficiënt verhalenverteller, zette hij zijn zinnen op het schrijven van een omvangrijker werk, een werk dat hem intellectueel ook echt engageerde, en dat een duurzame fundering zou zijn voor een ambitieuzer schrijverschap. Terugblikkend, zei hij het in een interview in 1989 zelf zo:

'I like old-fashioned mysteries. On the other hand... on the other hand I'm very bored with old-fashioned mysteries. To do an old-fashioned mystery, just to do an old-fashioned mystery, is a waste of time. It's a waste of time to me. To do an old-fashioned mystery and present that, and then explode it with characters who come alive, and give it the depth and dimension of real life and of the political tension of the Soviet Union, just itself, let alone of between the Soviet Union and the United States, that is to make something of it. That makes it worthwhile.'

Worthwhile was het zeker. Een aantal jaar onderzoek (onder meer kort als 'toerist' in het Moskou van Brezjnev) en een lange worsteling met setting, vorm, plot, en de oorspronkrlijk rechthoudende uitgever later, oogstte Gorky Park bij verschijnen in 1981 enorme lof van lezers, critici en vakgenoten. 'Splendid! It takes its place alongside the best creations of John Le Carré,' schreef Peter Andrews in zijn bespreking op de voorpagina van de New York Times Book Review, en zelfs vergelijkingen met Dostojewski's Misdaad en Straf werden met enige regelmaat gemaakt. In dat eerste jaar werd het boek maar liefst zeven keer herdrukt, wat zowel getuigt van de kracht van het boek, als van de verrassing die dat succes voor velen was. Sindsdien is het verschenen in zo'n beetje iedere taal, en is het in een aantal talen (waaronder natuurlijk de Engelse) nooit meer uit druk geweest. In 1983 kwam een Hollywoodverfilming (ironisch genoeg van een echte Hollywood-hack) uit die Cruz Smith zelf terecht als halfgeslaagd beschouwt. Het prima acteerwerk (van o.a. Wiliam Hurt en Lee Marvin) kon niet verhullen dat alle diepte uit zowel de karakters als het plot was gesloopt.

Maar, Gorky Park laat zijn invloed nog het meest indirect gelden: als belangrijke inspiratiebron voor vrijwel alle noirs, spionagethrillers, en moordmysteries (de Scandinavische incluis) die erna kwamen, maar ook voor een aantal meer literaire auteurs als John le Carré en Robert Harris. Vooral Harris' veelgeprezen en ongekend populaire counterfactual geschiedenis van een onverslagen Nazi-Duitsland (en Europa) in de jaren '60, de thriller Fatherland (1992) had veel te danken aan Gorky Park. U hoeft het niet van mij aan te nemen, Harris zei het onlangs zelf:

'If there are two models for the book, one is 1984 and the other was what was then a very popular thriller, Gorky Park, which is a really much underrated book. I think that Gorky Park is one of the best novels - literary novels actually, a beautifully written book (which takes you into the soviet system through the sympathetic figure of a policeman). A brilliantly written book; I stole quite a lot from that.'

Dus als u eens naar iets anders snakt dan de sjablonen van het moderne moordmysterie, waarom niet eens een origineel proberen? Ik verzeker u onomwonden: beter geschreven, fascinerender en spannender dan Gorky Park zult u er nauwelijks een vinden.

Merlijn Olnon is Manager Academische Boeken voor de Athenaeum Boekhandel en publicist/redacteur. Binnenkort promoveert hij op de sociale geografie en politieke economie van de interculturele betrekkingen in 17de-eeuws (Osmaans) Izmir.