Recensie: Oldfathers Epictetus of Hoe een Loebje je leven kan veranderen

Toen ik in 1986 klaar was met mijn proefschrift over de tekstoverlevering van Plato’s Politeia gunde ik mezelf de tijd ‘voor de aardigheid’ wat klassieke teksten te gaan lezen, iets waar je als classicus vaak niet aan toekomt. Bij een antiquariaat had ik een dik boek uit 1842 gekocht, met daarin teksten van filosofen als Maximus van Tyrus, Marcus Aurelius, Theophrastus en Epictetus. Het boek bevatte de originele Griekse teksten en Latijnse vertalingen daarvan. Ik had de naam Epictetus wel eens gehoord, en ook de titel Encheiridion (‘Handboekje’) kwam me niet onbekend voor. Het was een filosoof uit de Stoa, daarmee hield mijn kennis wel zo ongeveer op. Ik begon dat werkje dan ook vol goede moed te lezen, maar tot mijn ontzetting snapte ik er niets van. Ik kende de woorden wel, en als ik ze niet kende, kon ik ze opzoeken, maar ik begreep absoluut niet waar het over ging. Niet best dus, voor een vers gepromoveerde graecus.

Niets aan te doen

Maar Nietzsches motto ‘was mich nicht umbringt, macht mich stärker’ was ook toen al het mijne. Dus vlug met de fiets naar het Spui, waar ik bij Athenaeum de twee Loebdeeltjes van Oldfather aanschafte voor een bedrag waarvoor je nu waarschijnlijk nauwelijks een kroket kunt aanschaffen. Nadat ik de beknopte maar glasheldere inleiding op de vertaling had gelezen, probeerde ik het Encheiridion opnieuw te lezen. Dat ging een stuk beter, zeker met die handige Amerikaanse vertaling erbij. Epictetus’ filosofie bleek verbluffend eenvoudig te zijn: je moet je niet druk maken over dingen die je niet in de hand hebt, zoals macht, rijkdom, gezondheid en aanzien. Maak je alleen druk om wat je wel in de hand hebt: je opvattingen en verlangens.

Dat geldt altijd en overal: als je alles accepteert, omdat je het toch niet kunt veranderen, dan ben je een vrij en gelukkig mens. Het Encheiridion schetst een groot aantal situaties waarin deze leefregel van toepassing is. Er valt een fles kapot: niets aan te doen. Je vrouw of kind gaat dood: niets aan te doen. Anderen lachen je uit omdat je filosoof probeert te worden: niets aan te doen. De waarzegger voorspelt dat je zult sterven: niets aan te doen. In de Colleges wordt dit allemaal in veel uitvoeriger vorm uit de doeken gedaan. Moeilijk in praktijk te brengen, deze leer? Inderdaad, en daarom moet je je ook oefenen.

Een kloppende vertaling?

Oldfathers vertaling dateert uit de jaren twintig van de vorige eeuw, en is daarom lekker ouderwets. ‘Een mooi meisje’ is bij hem ‘a pretty wench’; je nietige lichaam is bij hem ‘your paltry body’; een jongenshoer heet bij hem eufemistisch een ‘blackguard’ enzovoort. Maar afgezien daarvan leest zijn vertaling als een trein. Klopt Oldfathers vertaling ook altijd? Classici zijn de meest eigenwijze mensen op aarde, en ik denk dan ook af en toe dat ik het beter weet.

In fragment 1 is er een gesprek tussen Epictetus en een student (Oldfather, deel 2, p. 440). De een beweert dat de studie van fysica onzin is, de ander zegt dat het juist essentieel is. Volgens Oldfather vindt Epictetus fysica overbodig. Maar is dat niet gek? De Stoa leert dat er drie domeinen zijn in de filosofie: fysica, logica en ethica. Zou Epictetus, orthodox volgeling van de grote stoïci uit het verleden, de fysica dan zomaar overboord gooien? Dat lijkt me heel onwaarschijnlijk.

Hoe komt Oldfather dan aan zijn interpretatie? Zijn vertaling begint met ‘What do I care, says Epictetus, whether all existing things are composed of atoms, or of indivisibles, or of fire and earth?’ Maar waar Oldfather ‘says Epictetus’ schrijft, heeft het Grieks alleen maar fèsi: en dat betekent ‘hij zegt’. Er staat dus geen onderwerp bij en Oldfather heeft zelf ‘Epictetus’ als onderwerp aangevuld. Kan dat zomaar? Nee, dat kan niet. Het simpele fèsi, ‘hij zegt’, komt vaak in de Colleges voor als introductie van wat iemand in Epictetus’ publiek zegt. Nemen we aan dat dit in fragment 1 ook het geval is, dan maakt Epictetus juist aan een student duidelijk dat fysica wel degelijk van belang is en hoeven we Epictdetus niet van heterodoxie te verdenken.

Epictetusliefde

Toen ik het voorwoord van Oldfathers vertaling van het Encheiridion las, zag ik dat er voor het laatst in 1798 een wetenschappelijke editie van dit werk was gemaakt. Hoe dat kwam? Omdat er zo enorm veel handschriften van bewaard zijn, plus twee christelijke bewerkingen (of liever drie, wat Oldfather niet kon weten) en een omvangrijk commentaar van Simplicius. Bovendien, aldus Oldfather, was er maar een ‘very slight probability that any really noticeable contributions might result’ van het maken van een nieuwe uitgave. Dat maak ik zelf wel uit, dacht ik, en ik besloot een nieuwe uitgave van de Griekse tekst te gaan maken. Dat heeft me, naast mijn werk als leraar, ruim tien jaar beziggehouden en naast duizenden uren studie achter het bureau ook naar bibliotheken in Venetië, Parijs en Athene gevoerd.

Hierna was mijn Epictetusliefde nog niet gestild. Door correspondentie met een Amerikaanse geleerde kreeg ik het verzoek een overzichtsartikel over Epictetus te schrijven, en dat heeft me weer een paar jaar van de straat gehouden. Ook begon ik aan een Nederlandse vertaling, die ik samen met mijn vriend Rob Brouwer voltooid heb en die in 2011 bij Athenaeum — Polak & Van Gennep is uitgekomen [zie de voorpublicatie in onze Nacht — red.]. En nog steeds ontdek ik nieuwe aspecten aan deze sympathieke filosoof, die zijn leerlingen er vaak flink van langs geeft maar die ook zichzelf niet spaart. Toeval bestaat niet, zegt de Stoa. Ik wil het graag geloven. Door mijn toevallige kennismaking met Oldfathers Loebeditie van Epictetus ben ik nu al een kwart eeuw in de ban van deze auteur.

Maar of het me ook in de praktijk des levens geholpen heeft? Tja, als mijn computer vastloopt en een bestand zoekmaakt, zou ik moeten zeggen ‘zulke dingen gebeuren, niets aan te doen’, maar de praktijk is vaak anders. Geeft niets, ik blijf het proberen: iedere morgen nieuwe kansen!

Gerard Boter is hoogleraar Griekse Taal- en Letterkunde (VU), met als specialismen tekstoverlevering, teksteditie en interpretatie van Griekse filosofische auteurs, met name Plato, Epictetus en Philostratus. Hij verzorgde een wetenschappelijke editie van Epictetus' werk, en vertaalde het samen met Rob Brouwer.