Recensie: Ontdekking Lucretius veranderde wereld

Hoe leuk kan een boek over een in hexameters dichtende filosoof als Lucretius zijn? Laat dat maar over aan Stephen Greenblatt, hoogleraar humaniora aan Harvard en auteur van onder andere de Shakespeare-biografie Will in the World. Hij begint al spannend, midden in de actie. Als student tikte hij een exemplaar van De rerum natura (De natuur van de dingen) voor 10 cent op de kop. Zo begon zijn interesse voor de Romeinse filosoof, want hoe was de tweeduizend jaar oude tekst aan ons overgeleverd? En waarom bleef het tot die datum nagenoeg onbekend? The Swerve (door Arthur de Smet in het Nederlands vertaald als De zwenking) is het verslag van Greenblatts aanstekelijke zoektocht. Hij won er dit jaar de National Book Award voor non-fictie mee.

Een boude bewering

Greenblatts propositie is niet kinderachtig: hij beweert dat de herontdekking van Lucretius’ leerdicht een beslissende ‘swerve’ oftewel wending in het menselijk denken heeft gevormd. Galileo, Darwin ja zelfs Thomas Jefferson zijn, zo beweert Greenblatt, aangestoken door de ideeën die Lucretius in De rerum natura uiteenzet. In het kort houden die in dat er – in navolging van het epicurisme – geen vooropgezet goddelijk plan is in de wereld. De mens wordt bevrijd van de angsten die hem door het geloof zijn ingegeven. Een alomtegenwoordige scheppende god is er volgens Lucretius niet. Het universum bestaat uit atomen die onophoudelijk in beweging zijn.

Zo boud beweren dat de vondst van Lucretius’ manuscript de Renaissance in gang zette, is natuurlijk vragen om scepsis bij je lezers. Enkele critici (de Times Higher Education en het blog PhiloBiblios) stelden vraagtekens bij de stelligheid van Greenblatts ondertitel – How the World Became Modern. Kun je die omslag werkelijk vastpinnen op één (verloren gewaand) boek? Onze Jona Lendering (in NRC, slechts voor abonnees) ging nog verder in zijn kritiek. Maar The Swerve is vooral uitermate spannend in de traditie van De naam van de roos. Klamme kloostergangen, zwijgzame monniken en verpulverde papierrollen, het zijn allemaal ingrediënten die The Swerve middeleeuws-mystieke proporties en spanning verlenen.

Priester ontdekt atheïstisch boek

Als voormalig pauselijke secretaris gaat Bracciolini aan het begin van de vijftiende eeuw op zoek naar verloren gewaande manuscripten. Hij trekt door Europa, vangt meestal bot maar in januari 1417, waarschijnlijk in Fulda (helaas niet bevestigd door de bronnen), stuit hij op een exemplaar van De rerum natura. Hij haalt het van de bibliotheekplank in het klooster en laat het meteen kopiëren.

‘What he could not have grasped, without carefully reading through the work and absorbing its arguments, was that he was unleashing something that threatened his whole mental universe. Had he understood this threat, he might still have returned the poem to circulation: recovering the lost traces of the ancient world was his highest purpose in life, virtually the only principle uncontaminated by disillusionment and cynical laughter. But, as he did so, he might have uttered the words that Freud reputedly spoke to Jung, as they sailed into New York harbor to receive the accolades of their American admirers: “Don’t they know we are bringing them the plague?”’

En die plaag heette in het geval van Lucretius atheisme. Poggio, zelf een devoot Christen, kon tot zijn verdediging en die van de filosoof hoogstens aanvoeren dat De rerum natura was geschreven vóór de geboorte van Christus. Lucretius leefde van 99 – 55 voor Christus. Wat in Lucretius’ tekst ‘religio’ heette, werd in de Engelse vertaling vervangen door het woord ‘bijgeloof’, dat voor de Romeinen de lading in ieder geval niet zou hebben gedekt.

Greenblatts Engelse vertaling van De rerum natura is The Way Things Are. Het gelijknamige hoofdstuk in Greenblatts boek is de kern ervan: een opsomming van alle elementen in Lucretius’ leerdicht die volstrekt buiten het wereldbeeld van de vijftiende-eeuwse lezer vielen. Van de afwezigheid van goddelijke interventie en enig leven na de dood tot de atomische inrichting van het heelal en de plaats van de mens als nastrever van geluk daarin, alles was even verbijsterend als ongehoord voor het Middeleeuws publiek.

Gelezen door Machiavelli, Montaigne en Shakespeare...

Met de titel The Swerve duidt Greenblatt op de onverwachte wending die de menselijke geschiedenis na de vondst van het manuscript nam. Al moet hij toegeven dat de opkomst van de Renaissance niet alleen door de herontdekking van Lucretius te verklaren valt, toch gaat hij wel zover de ontdekker ervan, Poggio Bracciolini, tot ‘the midwife to modernity’ te verklaren. Want toen het manuscript met al deze nieuwlichterij rond 1420 in kopieën ging circuleren, was er geen houden meer aan. Alleen al over de receptie van Lucretius valt een lijvige studie te schrijven. Er zijn meer dan vijftig handschriften van De rerum natura overgeleverd die uit de vijftiende eeuw stammen.

Een daarvan was in het bezit van Machiavelli. In 1516 verbood de Florentijnse synode het lezen van Lucretius op scholen. Shakespeare maakt in zijn werk herhaaldelijk toespelingen op Lucretius’ werk, zo zegt Greenblatt, die ook geldt als eminent Shakespeare-kenner. En hoe kende Shakespeare Lucretius? Doordat die in Shakespeares favoriete boek, de Essays van Montaigne, wel honderd keer wordt geciteerd.

Uit het werk van Montaigne spreekt diepe affiniteit met Lucretius, zegt Goldblatt. In 1989 kocht de bibliothecaris van Eton College een kopie van De rerum natura uit 1563. De catalogus vermeldde dat de kopie wemelde van aantekeningen in de kantlijn, gesteld in Latijn en Frans. Het bleek Montaignes eigen exemplaar te zijn.

… en Galileo, Newton en Jefferson werden door hem geïnspireerd

Galileo stond onder bescherming van paus Urbanus VIII toen hij zijn onorthodoxe opvattingen publiceerde. In 1633 echter werd hij door de Inquisitie levenslang onder huisarrest geplaatst – en alweer lag de theorie van het atomisme ten grondslag aan die veroordeling. Ook Newton verklaarde zichzelf atomist, daarmee rechtstreeks refererend aan Lucretius. Darwin en Einstein volgden en zo brak het moment aan dat ‘the ancient poem could be safely left unread, the drama of its loss and recovery could fade into oblivion. That Poggio Bracciolini could be forgotten almost entirely – these were only signs of Lucretius’ absorption into the mainstream of modern thought’.

Nog één adept van Lucretius moet worden genoemd. Een welgestelde planter uit Virginia bezat minstens vijf exemplaren in het Latijn evenals een Franse, een Engelse en een Italiaanse vertaling van De rerum natura. Het was Thomas Jefferson die Lucretius vond in zijn afkeer voor onwetendheid en angst en zijn overtuiging dat het geluk moet worden nagestreefd. Zo werd, zegt Greenblatt, aan de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring een onmiskenbaar Lucretiaanse draai gegeven.

Godeke Donner studeerde Letterkunde in Amsterdam en Parijs.