Recensie: Samen verder

Samen. Dat is zonder meer het sleutelwoord van de Nederlandse parlementsverkiezingen 2012. Hoe groot de meningsverschillen ook zijn, alle politici stellen dat 'wij' er 'samen de schouders' onder moeten zetten. Maar wie neemt dit nog van hen aan nu de kloof tussen burger en politiek wederom een belangrijk verkiezingsthema is? De Volkskrant kopte immers onlangs dat we meer vertrouwen stellen in Frans Bauer dan in de gemiddelde lijsttrekker. Is het nog reëel te streven naar samen? Of is dit appel aan dovemansoren gericht? Journalisten en wetenschappers buigen zich in verkiezingstijd over deze vraag. Een greep uit de visies op de 'kloof' en haar oorzaken. Door pepijn corduwener.

Consensus

Grimbert Rost van Tonningen wijkt af van de norm door een onderwerp aan te snijden dat grotendeels aan de aandacht onttrokken wordt. Hoe verder? Opkomst en ondergang van het poldermodel zet uiteen hoe het poldermodel ontstaan is, waarom het onder druk staat en hoe haar toekomst sterk afhangt van Europese (des)integratie. In een historisch overzicht dat de complexe werkelijkheid regelmatig geweld aandoet, zet hij uiteen hoe het poldermodel zich sinds de Middeleeuwen heeft ontwikkeld. 'Nederlanders houden van consensus', concludeert hij. Samen overeenstemming bereiken dus.

Die consensus werd altijd gefaciliteerd door stabiele vormen van politieke representatie. Voor de verdwijning hiervan draagt Rost van Tonningen een wat obscure waaier aan verklaringen aan. De Fortuynrevolte, de eurocrisis, te veel bestuurslagen en de internetrevolutie hebben het vertrouwen van de burger in de politiek verminderd en politieke representatie instabiel gemaakt. Maar mits de EU niet implodeert, ziet Rost Van Tonningen toch een redding van de consensuscultuur. Niet in een herleving van het poldermodel, maar in een overlegcultuur gekenmerkt door directe democratie en veel gekozen bestuurders. Samen kiezen dus.

Politici en journalisten

Verantwoordelijkheid zou meer bij burgers moeten komen te liggen. Maar dan moet die burger wel goed geïnformeerd een politiek oordeel kunnen vormen. Volgens Rens Vliegenthart, communicatiewetenschapper aan de Universiteit van Amsterdam, lijdt dit ideaal echter onder de vervlakking van politieke berichtgeving. U kletst uit uw nek houdt het midden tussen een bloemlezing uit wetenschappelijke onderzoeksresultaten en een betoog voor minder oppervlakkig en haastig politiek nieuws. Vliegenthart geeft een helder overzicht van de state-of-the-art in zijn vakgebied en haalt hiermee een aantal mythes onderuit. Ondanks dat cijfers laten zien dat media meer aandacht hebben voor negatief nieuws, personen en peilingen, is het politiek cynisme en de politieke participatie van Nederlandse burgers de afgelopen decennia bijvoorbeeld redelijk stabiel gebleven.

Tegelijk bevestigt hij de indruk dat de invloed van media op politieke besluitvorming groot is. Het interessants zijn daarom de hoofdstukken die gaan over de relatie tussen politici en journalisten. De combinatie van wantrouwen en afhankelijkheid tussen beide beroepsgroepen, zorgt voor spanningen waarvan Vliegenthart talkrijke interessante voorbeelden geeft. Maar waar Vliegenthart duidelijk maakt waardoor kiezers en politici gedreven worden, geldt dit onvoldoende voor keuzes die de media maken. Functioneren media nog als 'voelsprieten' van de samenleving of hebben ze een eigen agenda?

Beweegredenen

Veel burgers hebben een slecht beeld van de media en dit geldt in het bijzonder voor de achterban van Geert Wilders, zo toont publicist Chris Aalberts aan in Achter de PVV. Waarom burgers op Geert Wilders stemmen. Voor de verandering wordt de kloof niet van buitenaf beschreven, maar is de auteur vanuit een eerlijke interesse op zoek gegaan naar de kiezers van de PVV. Belangrijkste vragen die hem in zijn zoektocht gedreven hebben, is uit wie de achterban van Wilders bestaat en welke visie deze achterban heeft op Wilders, de politiek, de maatschappij en de multiculturele samenleving.

Achter de PVV geeft een volledig overzicht van de theorieën over populisme en radicaal rechts en maakt duidelijk waarom het lastig is de PVV in dit model te passen. Op basis van interviews met tientallen PVV-sympathisanten wordt aangetoond hoe gevarieerd die achterban is, en inzichtelijk gemaakt dat de opmars van de PVV nog lang niet ten einde is. Hoewel verschillende PVV'ers uitleggen vooral op de partij te stemmen om de traditionele partijen in beweging te brengen, is het aannemelijker dat linkse kiezers de stap naar de PVV maken dan andersom.

Veel nieuws komt de lezer echter niet te weten. De achterban weet relatief weinig van politiek, heeft een negatief beeld van politici, ziet de individualisering van de samenleving als een groot probleem en de Islam als een bedreiging. Stuk voor stuk opvattingen die niet verbazen. Bovendien maakt Aalberts te weinig inzichtelijk of deze opvattingen reeds bestonden vóór Wilders, of dat Wilders zijn achterban op deze thema's tot denken heeft aangespoord. Spannendste onderdeel van het boek is de interpretatie van groepsgesprekken tussen PVV'ers en linkse stemmers. Hoewel veel van hun observaties over maatschappij en politiek dichtbij elkaar liggen, geldt dit allerminst voor de conclusies die zij hieruit trekken. Die staan mijlenver uit elkaar. Samen lijkt nog erg ver weg.

Politici onder elkaar

Dat geldt ook voor de verhoudingen op het Binnenhof. Coen Verbraak hield diepgaande interviews met een aantal politici. Fragmenten uit deze vaak openhartige gesprekken zijn uitgezonden op televisie, maar de hele tekst is terug te lezen in de geschreven versie van Kijken in de ziel. Politici. Op Jolande Sap na gaat het inmiddels uitsluitend om ex-politici, maar dat maakt het werk niet minder interessant voor wie meer wil weten over hun drijfveren en het politieke spel. Verbaak interviewt zoals we dat van hem gewend zijn. Zijn vragen zijn open, confronterend en relevant. Het levert mooie onthullingen op. Rivalen Jack de Vries en Wouter Bos spreken eerlijk over de verkiezingscampagne van 2006 en hoe het was om vervolgens samen in een kabinet te dienen. Els Borst vertelt open over het gemis van haar echtgenoot tijdens haar ministerschap. En vanzelfsprekend komt ook de kloof aan de orde. Volgens Jack de Vries is deze nog nooit zo klein geweest, terwijl Rita Verdonk stelt dat zeven jaar politiek haar geleerd hebben dat voor politici het landsbelang niet voorop staat, maar het verlangen naar het pluche overheerst.

Neem de burger serieus

Oplossingen lijken dus nodig. Scherpst, stijlvolst en slimst in het rijtje verkiezingsboeken is zonder meer Doe eens normaal man. In zeven stappen naar een betere politiek van de journalisten Kustaw Bessems en Dirk Jacob Nieuwboer. Het is een vermakelijk, maar altijd oprecht pleidooi voor meer authenticiteit in de Nederlandse politiek. Feilloos legt het duo bloot waarom politici vaak niet eerlijk zijn, waarom dit stemmen oplevert en waarom dit uiteindelijk toch de kloof tussen burger en politiek vergroot. Minder samen dus, terwijl politici toch voor meer pleiten. De combinatie van uitstekend onderzoek, een consistente these en de aantrekkelijke en vlotte stijl is uitzonderlijk. Knap redeneren de auteurs van de centrale stelling naar illustratieve voorbeelden en weer terug. En en passant lanceren ze ook nog een alternatief voor het versnipperde partijenlandschap met vijf politieke partijen waarin burgers zich wel zouden herkennen.

'Neem de burger serieus', is de belangrijkste boodschap van Bessems en Nieuwboer, en dan zal die burger politici meer waarderen. Job Cohen dient als voorbeeld om uit te leggen waarom politici weer idealen nodig hebben. En aan de hand van Jeanine Hennis-Plasschaerts veranderde opvatting over de onwenselijkheid van de weigerambtenaar, wordt uitgelegd waarom politici burgers deelgenoot moeten maken van hun beweegredenen tot compromis. Politici moeten idealistischer zijn, hun dilemma's openlijker delen en compromissen eerlijk uitleggen. We moeten immers toch samen door één deur.

Pepijn Corduwener is als docentpromovendus verbonden aan het Departement Geschiedenis en Kunstgeschiedenis van de Universiteit Utrecht.