Recensie: Vertaalproblemen in een huwelijk

Ontsnappen aan de maatschappij - dat is een prominent thema in de romans van de Noorse auteur Erlend Loe. De hoofdpersonen leven hun leven het liefst in relatieve eenzaamheid; vriendschappen en relaties maken het leven tenslotte alleen maar complexer. Ook Bror Telemann, hoofdpersoon in de recent door Paula Stevens vertaalde roman Gelukkig getrouwd, verlangt naar wat 'Telemann-tijd', waarin hij ongestoord theaterteksten kan schrijven. Maar op vakantie met zijn gezin blijkt die rust moeilijk te vinden. Door gemma venhuizen.

Wartaalprogramma

'Bedoelt u "wartaalprogramma"?' Dat was de vraag die mijn computer me stelde toen ik onlangs de zoekopdracht 'vertaalprogramma' gaf. En eerlijk gezegd klonk die vraag zo gek nog niet. Online vertaalprogramma's staan tenslotte niet bekend om hun betrouwbaarheid. Wie een lange tekst invoert op Google Translate of een soortgelijke website, krijgt vaak een verrassende vertaling. Creatief. Grappig, als het meezit. Maar ook volkomen onbegrijpelijk. Het is die hedendaagse Babylonische spraakverwarring waarmee Gelukkig getrouwd begint.

De Noren Bror en Nina Telemann willen, samen met hun twee kinderen, de zomer doorbrengen in een vakantiehuis in de Duitse stad Garmisch-Partenkirchen. Het Duitse gastgezin gebruikt een vertaalprogramma voor de e-mailcorrespondentie, waardoor de communicatie moeizaam verloopt. Zo wordt 'Garmisch-Partenkirchen' constant verhaspeld tot 'Mixing Part'. Aanvankelijk reden tot hilariteit bij de familie Telemann - maar die hilariteit verdwijnt zodra het gezin in Duitsland arriveert.

Een goed gesprek

In de beslotenheid van het vakantiehuis ontdekken de Telemanns dat miscommunicatie niet altijd te maken heeft met computers of taalbarrières. Dat zelfs twee mensen die al jarenlang in hetzelfde huis wonen, dezelfde achternaam delen en in hetzelfde bed slapen langs elkaar heen kunnen praten.

Heb je rode wijn gekocht?
Staat op het aanrecht.
Maar liefje, dat is Duitse wijn.
Ik vind het niet prettig als je me liefje noemt.
Ik dacht dat wij dol op elkaar waren.
Ja, ja.
Dus wat is dan het probleem?
Jij zegt liefje als je je ergert en dan denk je dat die zogenaamd vriendelijke toon de indruk wekt dat je agressie beheerst en onder controle is. Maar dat heeft precies het tegenovergestelde effect. Het heeft er niks mee te maken dat je dol op me bent, al is dat mogelijk wel zo.
Ik heb zin in wijn, Nina, niet in een gesprek over jou en mij.
De wijn staat op het aanrecht.
Maar dat is Duitse rode wijn.
Ja. Nou en?
Ik drink geen Duitse rode wijn.

Het grootste deel van Gelukkig getrouwd bestaat uit conversaties zoals hierboven. Geen aanhalingstekens, geen 'zei hij' of 'verzuchtte zij'. Alleen de dialoog. Of, nauwkeuriger gezegd: twee monologen, want naarmate het verhaal vordert trekken Bror en Nina zich steeds verder terug in hun eigen wereld. Bror, een miskend dramaturg, vult zijn dagen met mislukte schrijfpogingen en soft-erotische dagdromen over zijn culinaire heldin - Nigella Lawson. Nina probeert aanvankelijk nog in gesprek te blijven met haar echtgenoot, maar accepteert dan de almaar groeiende verwijdering.

Het veelvuldig gebruik van dialogen heeft een nadeel: de afstand tot de personages is vrij groot. Vergelijk het met een intiem gesprek in de trein dat je bij toeval opvangt: je bent tijdelijk toehoorder en leert tot op zekere hoogte de sprekers kennen - maar dat schept nog niet direct een band. Pas in de passages waarin de situatie door de ogen van Bror benaderd wordt, begin je empathie voor hem te voelen.

'Telemann is heel goed in het aannemen van cadeautjes zonder zijn teleurstelling te laten blijken, al sinds hij als kind met Kerst een tafelweefgetouw kreeg en hij aan de blik van zijn vader zag dat zijn ouders hier de nodige woorden over hadden gehad en dat zijn vader het onderspit had moeten delven en zijn moeder was erg benieuwd en het lag niet in Telemanns aard om haar teleur te stellen, dus bedankte hij hartelijk en weefde tot oudejaarsdag.'

Levensechte personages

Loe gebruikt een luchtige, humoristische toon. Zijn debuutroman Naïef. Super. zorgde bij verschijning in 1996 om die reden voor een kleine rel in de Noorse literatuurkritiek: was een boek met een dergelijke stijl het predikaat ‘roman’ wel waardig? Was het niet eerder een jeugdboek? Toegegeven, Loe's boeken zijn geliefd onder jongeren - in 2010 won zijn roman Muleum in Nederland de Grote Jongeren Literatuurprijs - maar hij bereikt ook een breed volwassen publiek. Zijn stijl oogt eenvoudig, maar de auteur weet met weinig woorden vaak precies de goede toon te treffen; hij mixt humor met tragiek, ernst met ironie. Hij maakt gebruik van stereotypen (zwijgzame man, vrouw die alles stuk wil praten) zonder in clichés te vervallen; mede dankzij het feit dat Loe's personages altijd absurdistische trekjes hebben.

Ondanks die trekjes zijn de karakters bijzonder levensecht - of misschien juist daardoor. In eerste instantie lijkt Bror een wereldvreemde dramaturg met een bizarre obsessie voor Nigella, maar naarmate het boek vordert krijg je meer en meer begrip voor deze man met zijn gefrustreerde ambities - onbegrepen door de wereld en zijn vrouw, voortdurend gestoord door zijn kinderen. Je vergeeft hem dat hij Duits gras 'nazigras' noemt, dat zijn sperma op de tandenborstel van zijn vrouw belandt. En gunt hem met de beste wil van de wereld dat hij eindelijk, eindelijk een keer zijn writer's block overwint.

Hij haalt de pen uit zijn zak en wil zijn gedachten over Rusland en beheerders en gevaarlijk zijn noteren, dat is theater, dat alles is misschien wel theater, maar dan ontdekt hij boven aan de bladzijde een bespottelijk logo. Er staat met irritante lichtblauwe letters happy time. Dat kan verdomme helemaal niet. Je kunt geen theater schrijven op een vel papier waar happy time op staat. Typisch de Baders om zo’n schrijfblok neer te leggen in het huis dat ze verhuren.

Gelukkig getrouwd is niet het meest geslaagde boek van Erlend Loe. Daarvoor blijven de personages te oppervlakkig en is de humor soms wat te geforceerd. Maar de manier waarop Loe de miscommunicatie binnen een vastgeroest huwelijk schetst is pijnlijk goed getroffen - en alleen dat al maakt de roman het lezen waard.

Gemma Venhuizen is aardwetenschapper en freelance journalist.