Recensie: Acht lijken en een verscheurd dorp

Op 11 oktober 1944 liet een Duitse officier in het dorp Rhoon bij Rotterdam zeven mannen fusilleren. Het was de vergelding voor de dood van een Duitse soldaat de avond ervoor. Die liep op een pikdonkere dijk tegen een loshangende electriciteitsdraad aan. 500 Volt. Een ongeluk of een aanslag? En als het opzet was, wie was de dader? In zijn fascinerende nieuwe boek De vergelding probeert Jan Brokken (die zelf in Rhoon woonde) te achterhalen wat er precies gebeurd is, en waarom. Dat valt niet mee. Maar de zoektocht brengt een heel dorp tot leven.

Jan Brokken, die naast romans, reisboeken (recent Baltische zielen), boeken over klassieke muziek (In het huis van de dichter) en schrijfboeken (vorig jaar Het hoe) publiceerde, schreef met De Vergelding een historische whodunnit zonder definitief antwoord. En juist doordat alle betrokkenen hun eigen ideeën hebben over wat er gebeurde en wie wat deed, duurt de nasleep van de gebeurtenissen nog voort. Decennia na de oorlog willen sommigen er nog steeds niet over praten, sterven mensen verbitterd, geeft men elkaar de schuld en speculeert iedereen erop los. Hoe zal dit boek in Rhoon ontvangen worden? 

Vele individuele verhalen

Het zou zonde én onmogelijk zijn om het boek hier samen te vatten. De kracht van Brokkens boek zit in het grote aantal verschillende personen van wie hij genoeg persoonlijks vertelt om ze als individu te kunnen zien: hun achtergronden, verhoudingen tot anderen en de dilemma's waar ze voor komen te staan. Het is een bonte parade: NSB'ers, Duitse soldaten, moffenhoeren, verzetsstrijders, een foute hervormde dominee en principiële gereformeerden. Veel huwelijken, buitenechtelijke affaires, zwangerschappen, scheidingen – en enkele grote liefdes.

Een paar voorbeelden (spoiler alert!)

Op de avond van 10 oktober 1944 liep Ernst Lange, de soldaat die de electriciteitsdraad niet overleefde, in het donker over de dijk met twee andere Duitse soldaten. Ze waren niet aan het patrouilleren (ook al zouden ze dat later wél rapporteren), maar op de terugweg na een avondje uit met de verloofden van twee van hen, de dolverliefde Rhoonse zussen Dien en Sandrien de Regt.

Hun avondje uit was in het huis van Dirkje, die zoals zo vaak Duitse soldaten en hun meisjes ontving. Dirkje was voor hen de sociale spil van het dorp. Haar echtgenoot was in mei 1940 als soldaat naar Engeland gevlucht. Terwijl hij daar in geallieerde dienst was, zat zij met haar 2 dochters en zwaar gehandicapte zoon in Rhoon zonder genoeg inkomsten om van te leven. Letterlijk uit arren moede ging ze uiteindelijk voor de Duitsers werken, om haar kinderen te kunnen voeden. Later nodigde ze geregeld Duitse soldaten bij zich uit en had affaires met tal van hen. Aan het eind van de oorlog keerde haar man – geheel onwetend van dit alles – terug in het dorp als bevrijder. Hij had zich een heel ander weerzien voorgesteld.

De broers De Kooning en de broers Robbemond waren uitgesproken anti-Duits, maar hun woorden waren groter dan hun daden. Een van hen, Job de Kooning Aalbertzoon, werd de ochtend na de dood van Ernst Lange opgepakt. Gefusilleerd werd hij niet, omdat zijn vader met behulp van een plaatselijke NSB'er en twee vetgemeste varkens zijn zoon wist los te praten. Wrang was het gevolg: in Jobs plaats werd ook de andere broer Robbemond opgepakt en voor het vuurpeloton gezet.

Een dorp komt tot leven

Tientallen individuen komen in het boek aan de orde, maar Brokken weet ze op te voeren zonder dat je de draad kwijt raakt. Dat komt onder andere doordat de geografische kern van het boek een buurtschap is (Het Sluisje) met slechts dertien huizen. Een gehucht waarin iedereen elkaar kent en veel van elkaar weet. Brokken geeft de relaties tussen al deze mensen uitgebreid weer. En zoals je zelf de onderlinge verhoudingen in je familie of omgeving kunt onthouden, kun je dat ook als je dit boek leest. Jan Brokken zou je eigen vader of opa kunnen zijn die vertelt over het dorp waar je opgroeide, met mensen die je misschien meer uit verhalen dan persoonlijk kent, maar waar je wel een aardig beeld van hebt.

Zoektocht

Brokkens zoektocht schokt heen en weer, zet je steeds weer op een nieuw verkeerd been. Met steeds weer extra informatie kantelt het beeld van de gebeurtenissen herhaaldelijk. Brokken laat je zijn eigen zoektocht meebeleven. Die is fascinerend en kent geen onomstreden uitkomst. Steeds ontdekt Brokken weer iets wat zijn eerdere gedachten op losse schroeven zet. Het boek is gebaseerd op zo'n 185 interviews met betrokkenen en op alle mogelijke onderzoeken tijdens en na de oorlog, waarvan sommige pas recentelijk vrijgegeven zijn.

Mooie details

En her en der zitten er mooie details in het boek verstopt. Zo is er een plaatselijke communist die een van zijn zoons Vladimir Iljitsj heeft genoemd. En in 1944 vindt er een kerkscheuring plaats rondom de doop, waarbij de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt ontstonden. De oudste broer van Dien en Sandrien kiest in september 1944 voor afscheiding en voor een totale breuk met zijn familie. Zelfs twintig jaar later liep hij zijn familieleden op straat voorbij zonder hen te groeten.

De Nederlandse soldaten in Engeland verwonderen zich over de wat stijve houding van de Engelse dames, maar als er drank in het spel was, verdwijnt die als sneeuw voor de zon. 'At night they're alright,' zeggen ze. En in het kamp van de Prinses Irene Brigade in Engeland worden condooms verkocht in ronde doosjes, met op het dekseltje een sticker van een steigerende Oranjeleeuw en de tekst 'Nederland zal herrijzen'.

En wat je ook over de Duitsers kon zeggen, met hun schoolmelk en vitaminepillen wisten ze toch maar mooi de 'Engelse ziekte' te verdrijven, een botaandoening die ontstond door gebrek aan calcium en vitamine D.

Over Rhoon, maar niet alleen

Voor ik aan dit boek begon, dacht ik: is dit niet vooral interessant voor mensen uit Rhoon? En natuurlijk is dat zo, maar het is toch meer dan dat. Het is een goedgeschreven boek (al moest ik er het eerste hoofdstuk even inkomen), dat een dorp zó portretteert dat je van veel verschillende mensen en families een levendig beeld krijgt, bijna alsof je zelf in dat dorp woont. En een beeld van hoe mensen in een kleine gemeenschap met elkaar omgaan, wat ze wel en niet weten van elkaar – en hoe ze elkaar beoordelen op basis van toch altijd gebrekkige kennis. En dat beoordelen gaat er hard aan toe, omdat het gaat om goed en fout, om daders en slachtoffers, om mensenlevens – en om de zwaar beschadigde levens van de overlevende familieleden.

Natuurlijk gaat het om één particulier verhaal uit één specifiek dorp. Maar door de manier van beschrijven, door zoveel verschillende mensen te portretteren met hun achtergronden, omstandigheden en dilemma's, wordt het een verhaal waarin veel mensen iets zullen herkennen van vergelijkbare situaties elders. En zo bezien is het veel meer dan alleen een verhaal over Rhoon in oorlogstijd.

Joop Hopster is werkzaam bij Athenaeum Boekhandel als rubrieksbeheerder Geschiedenis en Politiek.