Recensie: Amsterdamse nostalgie per ansichtkaart

Toeristen versturen vanuit Amsterdam nog wel ansichtkaarten naar huis, maar de tijd dat Amsterdammers kaarten vanuit de hoofdstad stuurden naar familie of vrienden lijkt verleden tijd. De hoogtijdagen van het fenomeen liggen al jaren achter ons. Met de opkomst van telefoon en telegrafie na de oorlog werd het al minder populair, en tegenwoordig hebben sociale media en digitale fotografie de functie van een kaartje met een berichtje veelal overgenomen. Hoe historisch waardevol oude ansichtkaarten van Amsterdam niettemin kunnen zijn, blijkt uit De Grachten. Zicht op Amsterdam. Door martin smit.

Veel Amsterdammers verzamelen of bewaren beeldmateriaal over hun stad of over hun buurt.  Zo blijkt bijvoorbeeld het maandblad Ons Amsterdam nog steeds een constante factor in het leven van veel Amsterdammers. En wie wel eens op het Waterlooplein rondneust, kan niet ontkomen aan bakjes met ansichtkaarten. Amsterdam zit er vaak volop in.

De bekende Amsterdamse antiquaar Louis Putman - vroeger had hij een winkel op de Prinsengracht, de laatste jaren op Rusland - was een verwoed verzamelaar van ansichtkaarten van Amsterdam. In de tientallen jaren dat hij zijn antiquariaat dreef, verzamelde hij er zo’n tienduizend. De vorige week op 89-jarige leeftijd overleden Putman droeg enige tijd geleden zijn verzameling ansichtkaarten over aan Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam. Voor het eerste deel van een te verschijnen serie boekjes met oude ansichten uit zijn verzameling, is door Nienke Denekamp een thematische selectie gemaakt: de grachten.

Straatbeelden

De in het boek opgenomen kaarten geven een dwarsdoorsnede van Amsterdamse geschiedenis langs de grachten door de jaren heen. Ze volgen grofweg een route die begint bij de Brouwersgracht, afzakt via Herengracht, Keizersgracht en Prinsengracht naar de Munt, de Vijzelgracht en Amstel, om via Rokin en Damrak te eindigen bij het Centraal Station.

Het levert verrassende straatbeelden op. De vier kaarten van het Anne Frankhuis die zijn opgenomen bijvoorbeeld, lopen van de jaren veertig tot de jaren zeventig. Of neem het Rokin, in 1918 nog niet gedempt, op een trammetje en een paard-en-wagen na geen verkeer. Op een kaart uit begin jaren vijftig is te zien hoe de plek al geheel met autoblik is volgeparkeerd.

De mooiste kaart is wellicht een luchtfoto uit 1966 van de Nieuwmarktbuurt met Zwanenburgwal en Kloveniersburgwal. Vergelijk de kaart met de situatie van nu en goed is te zien hoe meedogenloos in de jaren zeventig de slopershamer in de buurt heeft toegeslagen. Wie speurt naar een herkenningspunt op de foto, moet even zoeken, maar de Mozes en Aäronkerk biedt gelukkig houvast: de wirwar van straatjes en steegjes ertegenover, naast het Waterlooplein, is ten prooi gevallen aan de gemeentelijke drang tot de bouw van de Stopera aldaar. Maar of dat nu zo'n gelukkige keuze is geweest?

Rondvaartboten

Dat de verkeerssituatie in de loop der jaren in de stad rigoureus is veranderd, valt goed te zien: op de oudste ansichten is soms een handkar aanwezig, een haringkar, verder zijn de straten opmerkelijk leeg. Wat een tegenstelling met kaarten uit de jaren zestig en zeventig, toen het blijkbaar normaal gevonden werd dat op de bruggen over de grachten geparkeerd mocht worden, en een kaart van het Muntplein een beeld toont van een licht chaotisch samenspel van trams en auto's.

Ook op het water zijn soortgelijke wijzigingen te zien: de dekschuiten, vrachtboten en het pontje over het Rokin, een turfscheepje, zijn vervangen door rondvaartboten en de drijvende winkelconstructies op de bloemenmarkt aan het Singel. De drie overvloedig gekleurde kaarten van de bloemenmarkt uit de jaren zeventig die zijn opgenomen, zouden zo uit een filmdecor gehaald kunnen zijn. Schaatsers op de grachten zijn er ook, maar het zijn kiekjes uit de jaren tachtig, blijkbaar werd er in vroeger jaren op de stadsgrachten niet of nauwelijks geschaatst, er zijn althans geen kaarten van opgenomen.

Bier en wiet

De samenstelling van het boek lag in handen van Nienke Denekamp, die in haar inleiding schetst waarom juist in het begin van de vorige eeuw de ansichtkaart aan haar opmars begon. Het was destijds voor kranten en tijdschriften nog niet mogelijk illustraties en foto's af te drukken. De verzender van een kaart gaf niet alleen de thuisblijvers een beeld van een andere plek, het was ook een bewijs dat de verzender de plek had bezocht en de kaart bood bovendien ruimte voor een boodschap voor de ontvanger. Eerst mocht dat alleen op de voorzijde, later ook in een speciaal daarvoor gecreëerd vak op de achterkant van de kaart naast de adressering, een procedé wat al sinds de jaren twintig ongewijzigd is.

Wat wel gewijzigd is, zijn de foto's op de kaarten. Veel van de Amsterdam-kaarten die tegenwoordig te koop zijn, zijn nauwelijks meer realistisch te noemen: de lucht boven de stad is altijd blauw of biedt een ongeloofwaardig mooie zonsondergang, het leven lijkt er onbezorgd, stralend uit te zien, er is vertier. Kijk maar naar de ontelbare kaarten met bieren en wietblaadjes in de rekken bij de souvenirshops. Het computerprogramma Photoshop doet z'n werk goed, zo lijkt het. Dan toch liever een nostalgische terugblik op een grotendeels verdwenen Amsterdam.

Martin Smit is redacteur van het tijdschrift De As, publiceerde artikelen in De As, De Parelduiker en Leovardia en is medewerker van Athenaeum Nieuwscentrum.

Uitgeverij Bas Lubberhuizen publiceerde een fragment uit De Grachten. Zicht op Amsterdam op hun website. De grachten is het eerste deel in de serie Zicht op Amsterdam / Amsterdam Sights. Najaar 2013 verschijnt deel 2, Straatleven / Streetlife.