Recensie: De oorlog stopte niet in 1945

De Tweede Wereldoorlog eindigde niet op 7 mei 1945, toen Duitsland in Reims de onvoorwaardelijke overgave aan de geallieerden tekende. Nog jaren daarna stond ons continent onder hoogspanning. Dat is de belangrijkste boodschap van de Britse historicus en romancier Keith Lowe in zijn nieuwste boek Savage Continent: Europe in the Aftermath of World War II. Etnisch geweld, vergeldingsacties, revolutiedreiging, politieke sabotage en vluchtelingen zorgden voor een explosieve situatie die de stabilisering die uiteindelijk volgde des te merkwaardiger maakt. In een aantrekkelijk geschreven werk brengt Lowe deze periode opnieuw tot leven. Door pepijn corduwener.

N.B. Deze zomer kunt u bij ons een aantal van Penguins nieuwste non-fictie titels met fikse kortingen aanschaffen. Keith Lowes Savage Continent is daar een van.

De weg naar stabilisering

Savage Continent is daarmee een trendvolger. Het laatste decennium werden verscheidene boeken gepubliceerd die een nieuw perspectief bieden op die naoorlogse jaren. Evenals Tony Judts Postwar en Mark Mazowers Dark Continent onderscheidt Lowes boek zich van de oudere historiografie door zowel Oost- als West-Europa te bespreken en door inzichtelijk te maken dat de stabilisering van het continent minder vanzelfsprekend is dan deze nu lijkt. We bekijken die geschiedenis te veel door een roze bril, zo stelt hij.

In dit boek doet hij een succesvolle poging dat beeld bij te stellen. Zijn onderzoek voor het boek is gedegen en gevarieerd: hij maakte gebruik van videomateriaal, kranten en bestudeerde archieven in onder meer Frankrijk, Duitsland en Polen. Maar het zijn de gesprekken met ooggetuigen die het boek een duidelijke meerwaarde geven en de getallen over de vernietiging van mens en omgeving werkelijk tot leven brengen. De illustraties waarmee het boek is verrijkt zijn schokkend, maar nooit uit op effectbejag: het zijn, hoe gruwelijk ook, immers beelden die honderdduizenden nu nog levende Europeanen ooit in werkelijkheid hebben aanschouwd.

Het boek bestaat uit vier delen over de verwoesting van de oorlog, wraak, etnische zuivering en burgeroorlog. Wie hierin op zoek gaat naar nieuwe feiten of originele analyses komt bedrogen uit. De kracht van het verhaal ligt in Lowes talent als verteller en in zijn gave om van al die gebeurtenissen een synthese te schrijven die niet alleen vierhonderd pagina’s blijft boeien, maar dit vooral doet zonder de nationale bijzonderheden uit het oog te verliezen.

De morele wereld op zijn kop

Deze thematische aanpak leent zich goed voor dit onderwerp. Het einde van de oorlog was een grijs gebied, niet alleen chronologisch, maar ook moreel en ethisch: de morele wereld stond op zijn kop, stelt de auteur: ‘daden die ooit immoreel waren, waren nu verheven tot morele plicht’. Grootschalige diefstal was zo’n daad: stelen was niet alleen pure noodzaak in het aangezicht van honger, maar ook een daad van verzet, want alles wat jij stal kon immers niet door de bezetter – Duits, Italiaans of Russisch – worden gestolen. Moreel verval was er ook. Prostitutie van minderjarigen bestond in Napels op grote schaal, in Duitsland werden na de oorlog zo’n 150.000 kinderen geboren ten gevolg van seksueel contact met de bezetter en wie denkt dat alleen het Rode Leger zich te buiten ging aan massale verkrachtingen moet dat beeld herzien: ook in het Amerikaanse leger maakten 17.000 militairen zich schuldig aan deze misdaad.

Geweld bleef ook na 1945 was vaak etnisch gemotiveerd. Twee groepen werden in het bijzonder hard getroffen: Joden en Duitsers. Duitse burgers in gebieden die door een besluit van de geallieerden Pools waren geworden, werden opgesloten in een concentratiekamp waarvan de commandant zijn best deed het zoveel mogelijk op Auschwitz te laten lijken.  In Praag werden plakkaten opgehangen waarin werd getracht de Duitse behandeling van de Joodse bevolking te simuleren: Duitsers moesten een Swastika dragen, mochten niet met het openbaar vervoer reizen of zich ’s avonds op straat begeven. Joden die de hel van de vernietigingskampen hadden overleefd kregen te maken met een vijandige ontvangst bij thuiskomst – Nederland ontsnapt hier terecht niet aan Lowes aandacht – of pogroms zoals in Hongarije en Polen. Degenen die met behulp van de vluchtorganisatie Brichah het antisemitisme wilden ontvluchtten om in Brits Palestina een nieuw leven te beginnen ontmoetten hiervoor vrijwel overal een welwillende overheid. In 1948 was een groot deel van Europa Judenfrei.

De kracht van het getal

Lowe laveert soepel tussen de verschillende thema’s van het boek en schuwt daarbij de kracht van de getallen niet. In zijn hoofdstuk over de behandeling van Duitse krijgsgevangenen wordt verteld hoe 56.000 geïnterneerde soldaten van de Wehrmacht één waterkraan moesten delen. Waarom? ‘So that they will lose their joy of soldiering once and for all,’ aldus de Amerikaanse commandant van het interneringskamp. Maar Lowe laat ook zien hoe getallen na de oorlog onderdeel werden van de politieke strijd. In zowel Frankrijk als Italië werden ongeveer 10.000 collaborateurs geëxecuteerd door het verzet – maar dit aantal werd door links na de oorlog gebagatelliseerd en door rechts juist aangezet.

Maar wie meer van dit soort kritische bespiegelingen verwacht – die ontbreken in Savage Continent. Het boek is een aaneenrijging van meeslepende anekdotes en getuigenissen, maar de analyse raakt hierdoor ondergesneeuwd. In zijn poging om de grootschalige wraakacties na de oorlog te verklaren, een belangrijk thema in het boek, komt Lowe bijvoorbeeld niet verder dan dat deze de natie opnieuw trots moesten maken. In zijn behandeling van de verschillende naoorlogse ervaring van het oostelijke en westelijke deel van het continent, stelt hij slechts dat de Sovjet-Unie hierin centraal stond – maar hoe of waarom Moskou deze rol speelde komt helaas weinig naar voren. Belangrijkste gemis is een verklaring voor hoe uit de chaos en anarchie het geweldsmonopolie van de staat werd hersteld en een nieuw moreel evenwicht werd gevonden.

Het is echter de vraag of dat erg is. Lowe biedt een interessant en uitstekend geschreven overzicht van de naoorlogse periode zonder hierbij ook maar een moment melodramatisch te worden. Zijn verhaal is helder, kleurrijk en staat vol met gebeurtenissen die tot nog toe aan het ook onttrokken waren. Het gebrek aan analytische kracht wordt hierdoor meer dan goed gemaakt. Savage Continent is verhalende geschiedschrijving op zijn best.

Pepijn Corduwener is als docentpromovendus verbonden aan het Departement Geschiedenis en Kunstgeschiedenis van de Universiteit Utrecht.