Recensie: Een geweldige achtbaan

Er is de laatste tijd veel belangstelling voor de Situationist International, de revolutionaire groep kunstenaars, filosofen en politicologen rond Guy Debord. Een recente publicatie over deze groep is The Spectacle of Disintegration van McKenzie Wark. Weinig boeken schieten zo aanstekelijk alle kanten op als dit boek. Het gaat over de situationisten, maar ook over de voorgangers en nazaten. Het is losjes geschreven in de stijl van de situationisten: het springt soms van de hak op de tak, doet boude beweringen, maar het zit ook propvol informatie en is soms zelfs hilarisch. Door helen westerik.

Frontale aanval op het kapitalisme

De situationisten speelden een belangrijke rol in het Parijs van mei 1968. Gebaseerd op het Marxisme, opende de Situationist International (SI) een frontale aanval op het kapitalisme, en de - in ieder geval in hun ogen - daarmee samenhangende vervreemding en het goederenfetisjisme. Hun belangrijkste kritiek was dat alle aspecten van het leven binnen het kapitalisme vercommericaliseerd zijn. Menselijke verhoudingen worden meer en meer via objecten en goederen uitgedrukt.

Wark beschrijft de situationisten en plaatst hen in een historische en politieke context. De meeste mensen zijn inmiddels alleen nog bekend met het werk van Guy Debord, Wark probeert hier verandering in aan te brengen. Hij doet recht aan de hele beweging, de ideeën, de mensen en de strategieën. Waar zijn vorige boek, The Beach Beneath the Street, de geschiedenis van de situationistische stroming vertelde, gaat zijn nieuwe studie in op de belangrijkste mensen en wat zij na de ontmanteling van de SI in 1972 hebben gedaan.

Ook vraagt hij zich af wat de SI en hun strategieën nu voor ons kunnen betekenen. Want het is al snel duidelijk dat Wark niet zo veel opheeft met het huidige neoliberale tijdperk. Hij opent zijn boek met oceanografen die 80.000 gymschoenen die in een storm van een schip zijn gewaaid, bestuderen om zeestromingen in kaart te brengen. Later in het boek zal hij zijn verhaal larderen met anekdotes van call girls in hippe bars. De verregaande vercommercialisering van alles was al een thema van de situationisten en de neoliberalen hebben het er niet beter op gemaakt.

Nog steeds radicaal

Wark staat uitvoerig stil bij leven en werk van Charles Fourier (1772 - 1837), de radicale utopist. Fourier was de eerste feminist en hij pleitte voor een maatschappij waarin iedereen op basis van interesse en talent kon doen wat het beste voor haar of hem was, inclusief totale seksuele vrijheid. Zijn werk Avis aux civilisés relativement à la prochaine métamorphose sociale is door situationist Raoul Vaneigem bewerkt tot het boek Avis aux civilisés relativement à l'autogestion généralisée. Vaneigem is bekender door zijn boek The revolution of Everyday Life, en het bekende en mooie citaat daaruit:

'People who talk about revolution and class struggle without referring explicitly to everyday life, without understanding what is subversive about love and what is positive in the refusal of constraints, such people have a corpse in their mouth.'

Détournement

Wark koppelt dit citaat aan Fouriers pleidooi voor vrije liefde en laat ons daarmee zien hoe ongelooflijk radicaal beide heren eigenlijk nog steeds zijn. Een belangrijke tactiek van de situationisten was de détournement: het omdraaien of perverteren van de betekenis van een werk - vaak uit de media of reclame - door de context te veranderen. Bijvoorbeeld door tekst toe te voegen aan een advertentie, waardoor deze ineens het tegendeel beweert. De stituationisten gebruikten détournement veelvuldig in hun films.

Wark wijdt een hoofdstuk aan de films die Guy Debord maakte na het uiteenvallen van de SI, waarbij de film Société du Spectacle de bekendste is. Debord gebruikt teksten uit zijn gelijknamige boek bij beelden die een reguliere kijker als onsamenhangend zal bestempelen. Hij plukte ze uit tijdschriften, nieuwsprogramma's, advertenties en klassieke films. Wark ontkent niet dat ze onsamenhangend zijn. Hij licht de beelden toe en gaat in op het belang van de editor, Martine Barraqué, die ook met Truffaud heeft gewerkt. Barraqué zocht en catalogiseerde alle beelden en legde ze voor aan Debord. Die bepaalde de volgorde waarin ze gepresenteerd zouden worden en samen zochten ze naar een begeleidende tekst. De tekst en de beelden hebben geen onderlinge samenhang, de beelden hebben dat wel. Wark vertelt hoe het precies werkt:

'A fine example would be his proposition in Refutation that spectators do not get what they desire; they desire what they get. An English television ad shows a man going to a tailor to be measured for a tailor-made cigarette. Once the customer decides on the exact length that suits him, the tailor offers him a Senior Service cigarette which, it turns out, his desire exactly matches. To commit a historical act a people needs its desires, but to merely watch the spectacle act in one's place one merely desires the needs it offered.'

Met dit citaat is eigenlijk het belangrijkste thema van de SI samengevat: de werking van de spektakelmaatschappij.

Absurd maar meeslepend

The Spectacle of Disintegration is geen gemakkelijk boek. In de eerste hoofdstukken buitelen de anekdotes, woordspelingen, observaties en stukjes SI geschiedenis over elkaar heen. Ook veronderstelt het een stevige voorkennis. Hoe belangrijk détournement ook is als situationistische strategie, het begrip wordt nergens echt uitgelegd. Gelukkig zijn daar andere boeken voor, of, voor wie daar geen zin in heeft, Wikipedia. Na de eerste drie hoofdstukken neemt het moordende tempo af en heeft Wark iets meer mededogen voor zijn lezer. Als je je laat betoveren, kom je in een geweldige achtbaan van radicale theorie en kunstpraktijk terecht, met uitstapjes over een paar eeuwen verspreid. Van post-marxistische theorie tot de kunst van filmmontage, via Mitterand, platicsoep en een schietpartij in een Amerikaanse bioscoop: de informatiedichtheid is absurd maar meeslepend.

Helen Westerik is rubrieksbeheerder filosofie, film en media bij Athenaeum Boekhandel. Daarnaast schrijft ze over film en kunst.