Recensie: Een ontroerend verhaal van zelfdoding

‘Papa heeft me gevraagd hem te helpen er een eind aan te maken. Ik herhaal die zin voor mezelf, hij klinkt idioot. Wat klopt er niet? “Papa”, en “er een einde aan maken”.’ In het najaar van het jaar 2008 wordt de dan 89-jarige vader van de schrijfster Emmanuèle Bernheim opgenomen na een herseninfarct. Hij is gedeeltelijk verlamd, zijn vooruitzichten zijn slecht, hij wil niet meer. Hij wil sterven. Het is mooi geweest (Tout c’est bien passé, vertaald door Martine Woudt) is het ontroerende verhaal daarvan. Door herm pol.

De juiste toon voor een tearjerker

André Bernheim. Een vader, die je niet makkelijk iets kunt weigeren, zo’n man is het. Maar toch zijn Emmanuèle en haar zuster Pascalle geschokt door zijn verzoek, door die vraag: Help me te sterven. Die schok is invoelbaar: toen ik Het is mooi geweest uit had, toen ik het dichtsloeg, liepen me de tranen over mijn wangen. En dat me is heel lang niet gebeurd, tenminste, niet met een boek.

Nou ja, oude, doodzieke vader, stervenswens, kinderen in de war, dat zijn ook de ingrediënten van een tearjerker, van een smartlap. Maar zo heeft Bernheim haar memoires aan die tijd niet geschreven. Ze vermijdt juist alle sentiment. Ze schrijft zo feitelijk mogelijk over de ins en outs van zo’n begeleidingsproces, over de band met haar vader. Over de tegenwerking van autoriteiten. Over de inbreuk die die periode heeft gehad op haar relatie. Maar ook over de justitiële consequenties die het voor mensen heeft die andere mensen willen helpen doodgaan. Maar Bernheim vindt daarvoor de juiste toon, het juiste ritme zonder pathos maar op een soort dichtbije manier verhelderend.

‘Ik kom eraan!’ is de eerste zin van het boek. Emmanuèle haast zich hals over kop naar het ziekenhuis wanneer ze hoort dat er iets met haar vader aan de hand is. Met André, papa, die haar altijd aan het lachen kon krijgen, die haar altijd in de maling neemt, die een volstrekt niet-timide, ironische vader is, die haar vaak plaagt met haar te dik zijn, een man die goed op de hoogte is, die midden in het leven staat. Die trouwens van alles goed op de hoogte is, en dat ook graag wil laten blijken.

Een boek over rechtvaardiging van zelfdoding

Die man vraagt haar hem te helpen om te sterven. In Frankrijk is dat onmogelijk. De wet verbiedt hulp bij zelfdoding. Dus wordt er een reis naar Zwitserland georganiseerd, waar een vereniging bestaat die behulpzaam is bij vrijwillige euthanasie. Het organiseren van die reis is de hoofdmoot van Bernheims herinnering. En proberen haar vader op andere gedachten te brengen is natuurlijk ook uiterst belangrijk in het boek, het overleg met haar zuster, het overleg met een notaris, met een advocaat, met het ambulancepersoneel, met neven, nichten, vrienden, en met wie niet.

Steeds komt er weer een spaak in het wiel, steeds zijn er wetten en praktische bezwaren. En natuurlijk is er altijd het vreemde gevoel dat je bekruipt, ’s avonds, wanneer je slapen gaat. Bernheim beschrijft het, het cliché klopt, dicht op de huid. In de vorm van een verslag, zakelijk, en in de vorm van de gesprekken die ze weergeeft, letterlijk.

Maar Het is mooi geweest is goedbeschouwd een boek over rechtvaardiging. De man moet op alle mogelijke manieren zijn besluit om te sterven rechtvaardigen tegenover wie dan ook, en zijn dochters staan voor de taak hun vader naar Zwitserland te smokkelen, maar moeten vriend, vijand en instanties ervan overtuigen daaraan mee te werken. Vooral bij die twee zussen heerst twijfel. Doen ze er wel goed aan om op hun vaders wens in te gaan?

Het recht te leven, niet de plicht

Nou las ik onlangs in Het Parool over een soortgelijke kwestie in Nederland. Een man stond terecht in Zutphen, omdat hij zijn 99-jarige moeder, die een absolute doodswens had, had geholpen aan pillen die haar leven beëindigden. En zelfs in Nederland mag dat niet. Alleen artsen mogen helpen bij zelfdoding. In dat artikel komt een kleindochter van die oude mevrouw aan het woord, en die zegt ergens: ‘Iedereen zou als jezelf de regie kan nemen het recht moeten hebben om waardig te kunnen sterven.’ En dan zegt ze: ‘Je hebt het recht te leven, niet de plicht.’ Mooi.

Uiteindelijk sterft André Bernheim in Zwitserland, waardig, zelfgekozen, maar ver weg van huis en niet in de aanwezigheid van zijn kinderen. Emmanuèle Bernheim nam op deze manier afscheid, met Het is mooi geweest. Mij liet het niet onbewogen.

Herm Pol is winkelchef bij Athenaeum Boekhandel Amsterdam. Elke vrijdag praat hij bij De Avonden over een buitenlandse titel. Dit is een bewerking van zijn bijdrage van 6 september.