Recensie: Gevangen in zwijgzaamheid

Politiek geweld heeft Italië decennialang in zijn greep gehouden, met als dieptepunt de ontvoering en moord op ex-premier Aldo Moro in 1978. In haar debuut Eva slaapt [recensie] probeerde Francesca Melandri deze periode te bevatten en in haar nieuwste roman Hoger dan de zee geeft ze daaraan een vervolg. De manier waarop ze dat doet is compleet tegenovergesteld: zo wijdlopig als het debuut is, zo compact is haar tweede roman. Maar minder krachtig wordt hij er niet door. Door karlijn de winter.

Geïsoleerd

Het hele verhaal voltrekt zich in slechts enkele dagen in het begin van de jaren tachtig, op één plek: een naamloos gevangeniseiland voor de kust van Italië, waar de zwaarste criminelen ver van de gewone wereld zitten opgesloten. Door de mistral die komt opzetten raakt het eiland nog meer dan het al was geïsoleerd van de buitenwereld: de veerboot wordt uit de vaart gehaald. Hoe de mistral het hele eiland in zijn greep krijgt beschrijft Melandri beeldend, haast fysiek:

'De mistral had zelfs de lucht tot zee gemaakt, had er ziltheid, smaak, consistentie aan gegeven. Als je hem inademde was het net of je algen over je wangen smeerde.'

Hoofdpersonages van Hoger dan de zee zijn Paolo en Luisa, vader respectievelijk echtgenote van twee van de gevangenen op het eiland. Zij zijn hen vandaag komen bezoeken, en door toedoen van de storm kunnen ze niet meer terug. De mistral schudt hun plannen, en ook hun rollen, door elkaar omdat zij van bezoekers nu ineens ook gevangenen worden.

Bewaker Nitti krijgt de opdracht om toezicht te houden op Paolo en Luisa, waardoor hun gevoel gevangene te zijn alleen maar wordt versterkt, alsof zij aan de kant van de misdadigers staan en met hen zouden kunnen samenspannen. De verhoudingen raken nog meer in de war wanneer Nitti's vrouw tegenover Luisa heimelijk haar angsten over hem uit: die bloedvlekken op zijn kleding, die zwijgzaamheid waarmee hij na een werkdag thuiskomt… is deze bewaker zelf eigenlijk wel te vertrouwen?

Trouw - ondanks alles

Zo veel woorden als er in Eva slaapt staan, zo weinig staan er in Hoger dan de zee. Woorden schieten nogal eens tekort om de werkelijkheid te beschrijven, merken ook de personages zelf. Dat geldt voor Nitti, wiens zwijgzaamheid inderdaad verhult dat hij zich schuldig maakt aan zaken die hij zijn vrouw nooit ter ore zou willen of kunnen laten komen.

Maar het geldt natuurlijk ook voor Paolo en Luisa zelf, vanwege hun tegenstrijdige gevoelens tegenover 'hun' gevangenen: wat zij hebben gedaan, in koelen bloede iemand de dood in jagen, is niet te verkroppen. Maar het blijft een zoon, het blijft een echtgenoot, en ze blijven ze plichtsgetrouw bezoeken. Het moment van het bezoek zelf, de gesprekken die Paolo en Luisa met hun gevangene voeren, worden in de roman overigens weggelaten; het perspectief ligt bij de bezoekers, en meer dan over schuld en boete gaat de roman dan ook over trouw - ondanks alles.

Schaarse woorden

Wanneer Paolo en Luisa op het geïsoleerde eiland noodgedwongen samen de nacht doorbrengen raken ze met elkaar aan de praat. Veel woorden hoeven ze niet uit te wisselen om elkaar te begrijpen:

'Een zoon. Da's erg.
Zo had ze het gezegd. En Paolo had een warme stroom tussen zijn ribben gevoeld. Hij zou niet kunnen uitleggen waarom, of misschien ook wel. Door de jaren heen hadden mensen hem troost, medelijden, adviezen gegeven - zelfs aan een man van wie de vrouw niet meer wilde leven omdat haar zoon een moordenaar is, worden nog adviezen gegeven. Maar tot nu toe had niemand hem zoveel begrip getoond, met zoveel eenvoud.
"Ja," zei hij, "da's erg."'

Deze eenvoudige woorden zeggen in feite alles voor Paolo. Hij is iemand die veel over woorden nadenkt. Zoals ook 'revolutie', het woord waar zijn zoon mee dweepte. Een woord dat nooit werkelijkheid geworden is: Italië bleef christendemocratisch en kapitalistisch, het woord 'revolutie' mondde enkel uit in geweldplegingen waardoor 'revolutionairen' als Paolo's zoon en Luisa's man in de gevangenis belandden.

Andersom zijn er om de werkelijkheid te beschrijven niet altijd veel woorden nodig, lijkt Melandri in haar roman te suggereren. Heel symbolisch blijft het gevangeniseiland dan ook tot het einde toe een naamloos eiland. Eva slaapt bestreek zeven decennia en Italië van noord naar zuid. Maar met minder woorden roept Hoger dan de zee minstens zo veel op, en laat een minstens zo diepe indruk achter.

Karlijn de Winter studeerde communicatie- en informatiewetenschappen aan de VU te Amsterdam en Italiaanse taal en cultuur aan de Universiteit Utrecht. Op dit moment werkt ze als freelance tekstschrijver.