Recensie: Het leven gaat door... en door

'Kan Ursula, gezegend door een schijnbaar oneindige hoeveelheid levens, de wereld redden van de onvermijdelijke neergang?' is de intrigerende vraag op de achterflap van de nieuwe roman van Kate Atkinsons Leven na leven. Nog intrigerender is de volgende: 'En als ze dat kan - zal ze het ook doen?' Een spannende maar ook loze vraag, omdat op een van de eerste pagina's al duidelijk wordt dat Ursula Todd inderdaad een poging doet om de Tweede Wereldoorlog te voorkomen door een aanslag te plegen op een jonge Adolf Hitler. Door emmi schumacher.

Het idee dat de wereldgeschiedenis heel anders had kunnen verlopen als het Derde Rijk nooit tot stand was gekomen, of juist had gezegevierd (zoals in bijvoorbeeld The Plot Against America van Philip Roth, of The Man in the High Castle van Philip K. Dick) is natuurlijk niet nieuw. Ook niet nieuw is het idee dat als je één man uit zou kunnen schakelen, je de wereld in theorie veel leed zou kunnen besparen - zo redeneert bijvoorbeeld de hoofdpersoon uit 11/22/63 van Stephen King, die terugreist in de tijd om een stokje te steken voor de plannen van Harvey Lee Oswald.

Steeds opnieuw

Maar Leven na leven (Life After Life, vertaald door Inge Kok) is geen politiek/sociologisch wat als-spelletje, en Ursula is geen tijdreiziger. Ze lijkt meer op de verteller van Theo Thijssens Het grijze kind, die zich duidelijk zijn vorige leven kan herinneren en als klein kind in zijn zak naar de sleutel van zijn huis grijpt - het huis dat hij als volwassen man had. Alleen wordt Ursula schijnbaar steeds opnieuw geboren, en kan ze zich tijdens elk leven aanvankelijk maar vaag iets heugen van de vorige, 'alsof een herinnering onwillig uit haar schuilplaats werd getrokken.' Wel wordt ze geplaagd door angsten en voorgevoelens ('wat ben je toch een sombere Cassandra,' zegt moeder Sylvie), en achtervolgd door een vreselijk vermoeden van naderend onheil:

'Terwijl ze lag te luisteren naar de duisternis, werd ze overspoeld door iets afschuwelijks, een grote angst, alsof er zo dadelijk iets heel verraderlijks zou gebeuren. Hetzelfde gevoel had ze gehad toen ze Pamela in zee was gevolgd tijdens hun vakantie in Cornwall, voor de oorlog. Ze waren gered door een vreemde man. Daarna had Sylvie ervoor gezorgd dat ze allemaal naar zwembaden in Londen waren gegaan en les hadden gekregen van een oud-majoor uit de Boerenoorlog, die bevelen naar hen had geschreeuwd tot ze te bang waren geweest om te zinken. Sylvie vertelde het verhaal vaak alsof het een hilarisch wild avontuur was geweest ('De heldhaftige meneer Winton!'), hoewel Ursula zich in feite nog altijd duidelijk de doodsangst kon herinneren.'

Zweefmolen

Wat Ursula uiteindelijk doet met haar levens - als ze eenmaal beseft dat ze beschikt over meer dan één - vormt het plot van Leven na leven, maar het hart van de roman is de familie Todd. Het is een grote, welgestelde, chaotische familie, die in het landhuis Vossenhoek op realistische wijze elkaar soms de hand boven het hoofd houdt en soms onderuit schoffelt. (Nog een intrigerende vraag: als Ursula besluit te proberen de geschiedenis te veranderen, zijn haar gedachten dan bij haar broer Teddy, die bij de RAF zit, of bij 'de wereld'?) De afstandelijke Sylvie, haar man Hugh, de meest toegeeflijke en beschermende vader aller tijden, de stabiele Pamela en de oudste, afschuwwekkende Maurice: zoals ook in eerder werk heeft Atkinson naast een intelligent, strak plot nog genoeg adem over voor genuanceerde, uitgediepte personages.

Als roman is Leven na leven een duizelingwekkende ervaring. Alle mogelijkheden, alle gegrepen of gemiste kansen: het is alsof je in een zweefmolen zit en er steeds een totaal ander landschap langsflitst. Het is een rit zonder einde, want nooit wordt duidelijk hoe het kan dat Ursula steeds opnieuw aan haar leven begint. (En is zij wel de enige die steeds opnieuw leeft? Hoe kan het dat de mensen om haar heen zo vaak lijken te weten wat ze op het punt staat te zeggen? Leeft niet alleen Ursula, maar iedereen op herhaling?) Is de les die Ursula leert dat je elke mogelijkheid die je hebt om leed te voorkomen moet benutten, of dat je kunt doen wat je wilt maar de wereld zich niet laat dwingen, en het enige wat uiteindelijk belangrijk is toch het geluk van je dierbaren is? Over intrigerende vragen gesproken.

Emmi Schumacher studeerde Engels en Amerikanistiek. Ze is boekverkoper bij Athenaeum Boekhandel.