Recensie: Het werk van een literaire koorddanseres

Het is lastig Marina Lewycka’s Diverse dieren, levend en dood niet te vergelijken met haar bekendste boek, Een korte geschiedenis van de tractor in de Oekraïne: het zijn tragikomische verhalen over disfunctionele families in Engeland. In haar nieuwe roman plaatst Lewycka het verhaal meer in de context van huidige ontwikkelingen, door de financiële crisis een grote rol te laten spelen. Dat is niet overal perfect uitgewerkt, maar toch gaat de wrijving tussen idealen en werkelijkheid nergens vervelen. Diverse dieren is een bij vlagen fantastische combinatie van humor en drama. Door korneel de ruiter.

Van links tot London City

Het gezin dat centraal staat in Diverse dieren, levend en dood (Various Pets, Dead and Alive, vertaald door Anneke Bok) bestaat uit vader Marcus, moeder Doro, kinderen Serge en Clara, en pleegkind Oelie-Anna. In de jaren zeventig woonden ze samen met enkele andere (halve) gezinnen in een commune. Een groot deel van het boek schetst de geschiedenis hiervan: het aanvankelijke optimisme, dat langzamerhand getemperd wordt door de mislukte pogingen tot vrije liefde en de eeuwige linzenmaaltijden. Het wekt dan ook weinig verbazing dat Clara en Serge zich na de communetijd hebben afgezet tegen de ideeën van hun ouders. Clara laat zich, als schooljuf, niet meer verblinden door idealen van gemeenschappelijkheid en gelijkheid, hoewel ze nog wel het linkse gedachtegoed met haar ouders deelt.

Zoon Serge is radicaler en daardoor interessanter. Zijn familie denkt dat hij druk bezig is met het afronden van zijn studie wiskunde, maar die heeft hij al enige tijd opgegeven voor een zeer lucratieve carrière in het bankwezen. Waar Doro en Clara zich dagelijks geconfronteerd zien met de gevolgen van de financiële crisis, zit Serge in London City – in het oog van de storm – waar shortselling en andere financiële constructies hem het zicht op de werkelijkheid ontnemen. En wanneer Serge eenmaal gaat beleggen met privégeld – in eerste instantie van zichzelf, later van zijn baas – weet je als lezer dat het uit elkaar spatten van zijn zelfgecreëerde zeepbel slechts een kwestie van tijd is.

Karikaturen en onvoorspelbaarheid

Dat is een interessant uitgangspunt, maar als het gaat om het in de huid kruipen van een bankier, schiet Lewycka tekort. Serges collega’s zijn stuk voor stuk karikaturale mannen – en een enkele vrouw – die drinken, brallen, brassen en ondertussen op hoog tempo geld exponentieel laten vermenigvuldigen, om het vervolgens net zo snel weer in rook op te laten gaan. Een verhelderende inkijk in de psyche van de bankier levert dit helaas niet op; zoals blijkt uit de antropologische beschouwingen van Joris Luyendijk is de bankierswereld in London City complexer én interessanter. Ook Serge zelf blijft, ondanks zijn bijzondere opvoeding, eenzijdig: geobsedeerd door geld, kleding en zijn knappe Oost-Europese collega.

Het is een gemiste kans, maar met een ander vertelperspectief, dat verschuift tussen Serge, Doro en Clara, verandert ook de kwaliteit van Diverse dieren, levend en dood. Tussen de twee vrouwen weet Lewycka een interessante wisselwerking te creëren, die draait om vervreemding van idealen, om conflict en liefde. Anders dan Serge zijn zij ambivalenter ten opzichte van hun verleden, minder voorspelbaar in hun keuzes.

De balans

En het is in deze delen dat Lewycka’s talent van de pagina’s af spat: als een koorddanseres bewandelt ze de smalle scheidslijn tussen komedie en tragedie, tussen absurdisme en realisme. Doro’s strijd tegen de veroudering is even pijnlijk als grappig, en hetzelfde geldt voor Clara’s relatie met de probleemkinderen uit haar klas. Zelfs de meest absurdistische scènes die hieruit voortkomen bevatten veel zeggingskracht over universele thema’s als het moderne tijdperk, ouder worden en familierelaties. Zoals wanneer Doro een bezoek brengt aan de school van Clara:

‘Een lange gestalte dringt zich naar voren, met aan haar hand een klein, dik meisje, en ze beweegt zich met een zwierig soort zijwaartse stappen, alsof ze zo is weggelopen uit Strictly Come Dancing, met een glimmende, lange, zilverkleurige regencape achter zich aan. Clara kijkt pijnlijk getroffen. Wat heeft haar moeder in vredesnaam aan? Op momenten als deze zou ze willen dat Doro de moeder van iemand anders was, zodat ze op afstand kon genieten van haar excentriciteit.’

Fascinerende mengeling

Lovenswaardig is bovendien dat Lewycka, wanneer de gevolgen van de financiële crisis ter sprake komen, kiest voor ambiguïteit in plaats van voorspelbare kritiek op ‘het systeem’. Anders dan vader Marcus, die vrijwel het hele verhaal op de achtergrond blijft – werkend aan een geschiedenis van de autonomistische beweging van de jaren zeventig, en zich daarbij onttrekkend aan de realiteit – verkiest ze de complexiteit van de realiteit boven het idealisme. Dat verklaart misschien ook dat de vertelling zich grotendeels voltrekt als tragedie. Met name Serge bevindt zich in een vrije val naar beneden, en gaandeweg sleurt hij ook anderen daarin mee. En een vangnet – een morele impuls die hem tegen moet houden – ontbreekt.

Uiteindelijk besluit Lewycka mededogen te tonen, en gebruikt ze een deus ex machina-achtige oplossing om de val te breken. Flauw, maar zo doet ze ook recht aan de komische kant van het boek, waardoor Diverse dieren, levend en dood tot het einde in balans blijft. En op die manier gaan Lewycka’s portretten van disfunctionele families nooit vervelen: met haar nieuwe boek levert ze, na Een korte geschiedenis van de tractor in de Oekraïne, wederom een fascinerende mengeling van humor en tragedie, van compassie en satire af.

Korneel de Ruiter studeert Literatuurwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam en loopt momenteel stage bij Athenaeum.nl.