Recensie: Indrukwekkend oorlogspanorama

De Eerste Wereldoorlog kostte het leven aan miljoenen en nog eens miljoenen mensen raakten gewond. In Groot-Britannië spreekt men nog steeds van The Great War, in Frankrijk van La Grande Guerre, in 2014 honderd jaar geleden begonnen. De komende jaren zal dit een enorme berg boeken opleveren. Een opmerkelijke uitgave uit deze grote hoop is het onlangs verschenen The Great War, The First day on The Somme van graphic novel-tekenaar Joe Sacco, over de voor het Engelse leger desastreuze Slag aan de Somme op 1 juli 1916. Door martin smit.

Na de snelle Duitse opmars, in de nazomer van 1914, kwamen het Britse en het Franse leger in Noord-Frankrijk tegenover het Duitse leger tot stilstand op een vierhonderd kilometer lang front. Dat strekte zich uit van de Belgische kust tot aan de Zwitserse grens. Gedurende de hele oorlog kwam in die posities nauwelijks verandering. Om een poging te doen deze vastgeroeste situatie te breken, organiseerden de Fransen en Engelsen twee grote offensieven, de Fransen bij Verdun, de Engelsen bij de rivier de Somme, zo'n honderd kilometer ten noorden van Parijs.

Prijsschieten

Voorafgaand aan de geplande Britse opmars vuurden de Britten een week lang een continu artilleriebombardement af op de Duitse linies. De Duitsers leidden daaruit af dat een aanval op komst was. Toen op 1 juli 1916, om half acht 's ochtends, de Engelse officieren op hun fluitjes bliezen, hesen 140.000 geallieerde soldaten - met volledige bepakking van zo'n dertig kilo - zich uit hun loopgraven en begaven zich, in wat leek op een zomers wandeltempo, in de richting van de Duitse linies. Helaas voor de Engelsen had het bombardement nauwelijks effect gehad: de prikkeldraadversperringen bleken veelal nog ongeschonden in niemandsland te staan, en ook de Duitse mitrailleurnesten waren nog nagenoeg intact.

Engelse soldaten was verteld dat zij in de Duitse loopgraven vrijwel geen levende ziel meer zouden aantreffen. Het tegendeel bleek waar. Duitse soldaten verbaasden zich over het rustige tempo waarin de Engelsen op ze af kwamen. Voor de Duitse mitrailleurs was het prijsschieten. De Slag aan de Somme duurde tot 18 november 1916. Het was voor de Britten de meest vernietigende slag in hun geschiedenis. In het eerste uur van de slag vielen al 30.000 slachtoffers: doden en gewonden. In totaal vielen op die eerste dag aan Britse zijde 60.000 slachtoffers, waarvan ruim 20.000 doden.

Tapijt van Bayeux

Over die eerste juli 1916 schreef de Engelse historicus Martin Middlebrook het uiterst gedetailleerde The First Day on the Somme, een boek waarin die dag van minuut tot minuut uiteengezet wordt. Middlebrook beschrijft niet alleen de enorme tragedies op het slagveld, hij hekelt ook de Britse voorbereiding en uitvoering van het offensief, waarbij hij kritisch commentaar op de rol van opperbevelhebber generaal Douglas Haig niet schuwt.

Tekenaar Joe Sacco, bekend geworden als auteur van journalistieke maar ook persoonlijke graphic novels als Moslimenclave Gorazde en Gaza 1956, raakte geïnspireerd door het boek van Middlebrook en door het boek Somme van BBC-journaliste Lyn MacDonald. Hij bedacht dat het onderwerp zich goed zou kunnen lenen voor een stripverhaal. Maar dat kwam er niet. Een bezoek aan het beroemde tapijt van Bayeux bracht hem op andere gedachten. Op dit zeventig meter lange en vijftig centimeter hoge tapijt met borduurwerk, wordt de slag bij Hastings in 1066, na de inval van Willem de Veroveraar in Engeland, in chronologische volgorde verbeeld.

Slachting

Sacco besloot iets soortgelijks te doen met de Slag aan de Somme. Het resultaat, The Great War, July 1, 1916: The First day of the Battle of the Somme, is een in vierentwintig gedeeltes achter elkaar gevouwen maar uitklapbare panoramatekening, met een totale lengte van ruim 6,5 meter, op oblongformaat. In die meters geeft Sacco een uiterst gedetailleerd en waarheidsgetrouw getekend beeld (zonder tekst) van het front en het verloop van de slag.

De kijker kan de slag chronologisch volgen en krijgt tegelijkertijd een, letterlijk, brede indruk van de verrichtingen achter en aan het front. Aan de linkerkant begint Sacco's panoramatekening met opperbevelhebber Haig die te paard zijn ochtendritje maakt in de buurt van zijn rustige hoofdkwartier Château de Beaurepaire, zo'n tien kilometer achter het front. Van links naar rechts volgt de kijker dan de troepenbewegingen, de munitieaanvoer tot aan het verzamelen van de troepen, de donkere werkelijkheid van de loopgravenoorlog en de daaropvolgende slachting. Gewonden en doden blijven achter in het prikkeldraad en in kraters op het slagveld. Ondertussen voert de Britse luchtmacht verkenningsvluchten uit en ontploffen tussen de oprukkende soldaten duizenden granaten. Het slagveld wordt een onoverzichtelijke chaos. Achter het front worden ontelbare gewonden de veldhospitalen binnengebracht. De laatste plaat is logischerwijze onvermijdelijk: gesneuvelde soldaten worden begraven op geïmproviseerde begraafplaatsen in het achterland.

Een realistisch beeld

Sacco's tekenstijl lijkt sinds Moslimenclave Gorazde verbeterd. In dat overigens ijzersterke boek had hij nogal eens moeite met bijvoorbeeld gezichtsuitdrukkingen of menselijke houdingen. In zijn The Great War is daar geen sprake van. Sacco tekent ieder huis, paard, ieder stuk geschut, iedere soldaat, iedere loopgraaf of granaatinslag tot in detail. Van close-ups is geen sprake. Met zijn panorama geeft hij, voor zover in deze tijd te beoordelen, een realistisch beeld van de verschrikkingen van de Slag aan de Somme, de Eerste Wereldoorlog en oorlog in het algemeen.

De panoramatekening doet denken aan de weidse panoramafoto's die het Britse leger in het begin van de oorlog liet maken van de potentiële slagvelden. Een aantal jaren geleden werden ze in een archief gevonden en gepubliceerd in De slagvelden van Wereldoorlog I van Peter Barton. Het verschil is dat in het boek van Barton de velden nog leeg zijn, bij Sacco heerst er een heksenketel en zijn de doden en gewonden niet te tellen.

Naast de panoramatekening bevat The Great War een boekje waarin een uitgebreid fragment is opgenomen uit To End All Wars: A Story of Loyalty and Rebellion, 1914-1918 van Adam Hochschild. Een historisch baanbrekend boek, omdat daarin vooral het in de geschiedenis ondergesneeuwde verzet tegen de oorlog aan de orde komt. In de bijlage geeft Sacco bovendien, in een verkleinde versie van zijn panorama, een genummerde toelichting op onderdelen in zijn tekening. Mede daardoor ontdekt de kijker steeds meer details. Zo wordt The Great War, July 1, 1916: The First Day of the Battle of the Somme wellicht de ultieme illustratie bij ieder boek over de Slag aan de Somme.

Martin Smit is redacteur van het tijdschrift De As, publiceerde artikelen in De As, De Parelduiker en Leovardia en is medewerker van Athenaeum Nieuwscentrum.