Recensie: Kaartenliefde

Het nieuwe boek van Simon Garfield heet On the Map: Why the World Looks the Way It Does (de vertaling, Op de kaart, is onlangs verschenen). Achter deze misleidende titel gaat een verrassend boek schuil, een bloemlezing uit de geschiedenis van kaarten en hun makers met veel oog voor bijzondere kaarten en voor de mooie verhalen erachter. Een boek dat tegelijk minder én meer is dan een geschiedenis van het maken van kaarten. Mag er alsjeblieft nog een grotere en kleurrijkere luxe-editie verschijnen? Door joop hopster.

N.B. Deze recensie werd eerder in december 2012 gepubliceerd, en bij gelegenheid van de verschijning van de Nederlandse vertaling hernomen.

Ook in een tijd van GPS, Google Maps en een vrijwel geheel in kaart gebrachte wereld blijven kaarten en atlassen fascineren. Als kind kon ik lange tijd kijken naar de kaarten in Lord of the Rings of de Spectrum Gezinsatlas (met de voor mij mysterieuze woorden 'medio 1973' voorin). En er blijven steeds nieuwe bijzondere boeken over kaarten verschijnen, zoals bijvoorbeeld de Bosatlas van de Geschiedenis van Nederland of de Pocketatlas of Remote Islands. En nu komt daar On the Map van Simon Garfield bij.

Garfield is onder andere bekend van Just My Type (Precies mijn type, leesfragment), over lettertypes, en ook in On the Map speelt vormgeving een belangrijke rol. On the Map belooft te verklaren hoe de wereld eruit is komen te zien zoals hij eruit ziet, maar dat moeten we niet al te letterlijk nemen. Het boek is niet zozeer een geschiedenis van het maken van kaarten, maar eerder een bloemlezing uit meer dan 2000 jaar geschiedenis: fraaie kaarten en mooie verhalen over kaarten, kaartenmakers, handel en fraude uit de afgelopen ruim 2000 jaar.

Meer en minder dan een geschiedenis

Eratosthenes en Ptolemaeus komen aan de orde, de Peutinger kaart en de Hereford Mappa Mundi, Blaeu en Mercator — maar ook Google Maps en de kaart Visualizing Facebook Friends van Paul Butler (2010). Er staan hoofdstukken in over kaarten die overduidelijke fouten bevatten (Californië stond lange tijd als een eiland op vele kaarten; de Mountains of Kong in Afrika bleken helemaal niet te bestaan). Garfield schrijft ook over waarom mannen beter kunnen kaartlezen dan vrouwen, over RISK, games, en over het belang van de Map Room van Churchill voor het verloop van de Tweede Wereldoorlog. Zie het boek als een omgevallen boekenkast — of als een uit die omgevallen chaos geredde stapel kaarten.

Hoewel Garfield zijn boek chronologisch opbouwt, is het bepaald geen geschiedenis geworden, eerder een chronologisch geordende serie losse stukken. Het is ook meer een boek om in te bladeren dan een boek om van begin tot eind uit te lezen. Maar ook een boek waarin je stukken nog eens herleest en kaarten — desnoods met een loep — opnieuw wilt bekijken.

Mooie verhalen

Garfield heeft niet alleen oog voor de kaarten en hun makers, maar ook voor de mooie verhalen erachter. Zo schrijft hij uitgebreid over het belang van de Hereford Mappa Mundi (ca. 1290), een van de beroemdste kaarten uit de wereldgeschiedenis, maar lijkt hij evenzeer gefascineerd door het plan om de kaart in 1988 te verkopen om de kathedraal die hem herbergde te kunnen restaureren. Massaal protest volgde. Uiteindelijk werden toch nog de middelen gevonden om de kaart in Hereford te kunnen blijven tonen.

Vinlandkaart

Nog intrigerender is het verhaal van de Vinlandkaart, een omstreden kaart die zou aantonen dat Noord-Amerika door de Vikingen was ontdekt: Vinland ('Wijnland') staat voor Newfoundland. De kaart dateert van halverwege de 15e eeuw — dus een halve eeuw vóór Columbus — en dook in 1957 op in handen van een kaartenhandelaar. Decennia van onderzoek volgden, waarbij de kaart de ene keer als vervalsing werd betiteld, de andere keer als echt werd bestempeld. Moeten we de geschiedenis van de ontdekking van Amerika herschrijven? Garfield schrijft: ‘Even if it is a fake (and we may never know for sure), its true and lasting value goes beyond authenticity or fraudulence. Its value is in the narrative.’ Dit is typerend voor Garfield en zijn benadering van zijn onderwerp.

Mountains of Kong

In 1798 tekende de Engelse cartograaf James Rendell de zogeheten Mountains of Kong in op een kaart van Afrika. Deze bergketen zou zich over duizenden kilometers door West-Afrika uitstrekken. Het werd door vele kaartenmakers ná hem voor waar aangenomen, totdat een Franse ontdekkingsreiziger eens ter plekke ging kijken en ontdekte dat ze niet bestonden. Er bestaan zo'n 40 kaarten uit de eeuw ná 1798 waarin de Mountains of Kong zijn opgenomen (‘Faced with a lack of evidence to the contrary, cartographers copy each other — we know that.’) Cartografie in de negentiende eeuw was nu eenmaal ‘partly based on non-logical factors such as aesthetics, habit [and] the urge to fill in blank spaces’.

On the Map Illustré?

Voor wie van dit soort verhalen houdt, is dit boek een absolute aanrader. Een kanttekening die echter zeker bij dit boek te plaatsen valt, is dat de verwachtingen die de fraaie vormgeving van de omslag wekt niet ten volle worden waargemaakt door de illustraties in het boek zelf. Mogen we — naar analogie van boeken als Chanson Illustrée en Metronome Illustré — hopen op een On the Map Illustré?

Joop Hopster is werkzaam bij Athenaeum Boekhandel als rubrieksbeheerder Geschiedenis en Politiek.