Recensie: Pijnlijk overtuigende analyse van 'nieuws'

We zouden wereldvreemd worden zonder nieuws. Maar mét het nieuws is het niet veel beter. Het is selectief, conservatief en repetitief, het beperkt zich tot elites en incidenten, wordt tussen verdienmodellen en haast gemangeld en staat elk vooruitgangsbewustzijn in de weg. Rob Wijnberg (1982), voorheen hoofdredacteur van nrc.next en nu initiatiefnemer van een nieuwe online krant, weet in zijn nieuwe boek De nieuwsfabriek die kenschets pijnlijk overtuigend te brengen. Dat hij daarbij meer dan eens uithaalt naar zijn voormalige werkgever, doet daar niets aan af. Door daan stoffelsen.

Herkenning

Die kritiek op NRC en aandeelhouder Egeria is niet vreemd, ze zijn wat Wijnberg van binnenuit kent, wat de doorsnee lezer van zijn boeken kent, en waar de slechte kanten van het nieuws het meeste opvallen. De berichtgeving rond prins Friso, de hoge dividenduitkering aan de aandeelhouders, de kunstmatige hoge oplagen door iPad-abonnees, de grote horlogereclames (in ruil voor twee extra redacteuren?) en de prominente lifestyle-berichtgeving - het zijn zaken die een kwaliteitskrant minder passen. Maar hij beperkt zich niet tot het eigen huis.

Zo wijdde De Telegraaf maar liefst vijfentwintig berichten aan de scheiding van Yolanthe en Jan. Wijnberg: 'Problematisch wordt infotainment alleen wel wanneer de "tainment" zo overheersend is dat er feitelijk geen "info" meer aan ten grondslag ligt.' Problematischer is het dat de wakkere krant van Nederland gevolgd werd door bijna alle kwaliteitsmedia.

En: 'Het Algemeen Dagblad heeft maar liefst 83 vaste opinierubrieken in een week, de NRC telt er 82, Trouw komt uit op 65, De Telegraaf 59, nrc.next (de dunste krant) 36, en last but not least de Volkskrant: goed voor 124 columns en opinierubrieken per week (meer dan twintig per dag).' Meningen, wil Wijnberg hiermee illustreren, zijn alom aanwezig in het 'nieuws'.

Niet alle punten die hij maakt, zijn even nieuw. Nick Davies wees al op de commerciële druk en de risico's van bezuinigingen in zijn Flat Earth News (Gebakken lucht) en in eigen land hebben we Joris Luyendijk. Maar het is droevig en herkenbaar, reden voor menig krantenabonnee om wekelijks te twijfelen over het voortzetten van het abonnement. En hier is de tv al het huis uit. Maar zijn het nieuwe inzichten? In zijn epiloog, die ook een negental actiepunten voor zijn ideale krant bevat, voorziet hij die kritiek: 'Wat voor journalisten evident en vanzelfsprekend is, is voor het grotere publiek vaak juist volstrekt nieuw en onbekend.' Het is iets wat Luyendijk met zijn twee Midden-Oosten- en politieke media-boeken al eens heeft laten zien: de storm voor de lezers is een glas water voor de kenners.

Kant over de krant

Maar toch. Brengt Wijnberg voor de bovenmatig geïnteresseerde en geïnformeerde iets nieuws? Ja. Er is het filosofische sausje, dat hij eerder met veel succes hanteerde in zijn analyses-in-columnvorm van het dagelijkse nieuws.

Vaak lijkt het noemen van een filosoof niet meer dan een autoriteitsargument of een prettige parafrase om het betoog te ondersteunen, maar Chomsky's Manufacturing Consent (ongewone meningen krijgen geen ruimte in de media) en het moral luck van Bernard Williams (wat als professor Tulleken en NRC het wel juist hadden voorspeld bij Friso? Wat als hij toevallig wel beter was geworden? Dat is moreel toeval, en dat valt door de moraalridders in deze kwestie niet te relativeren) zijn behulpzame begrippen.

Het buiten-het-kader-denken van Wijnberg levert ook inhoudelijk wat op. Wie de waan van de dag achter zich laat, stelt vast dat terrorisme minder doden eist dan het verkeer, en helemaal niet een exclusief islamitische activiteit is. 'Het merendeel van de in totaal ruim 2200 aanslagen sinds 1980 is seculier, antireligieus, nationalistisch en separatistisch van aard.' En wie de statische tegenstellingen negeert, stelt vast dat kernenergie een ondemocratische keus is. 'De vraag is dus niet zozeer of kernenergie wel veilig, schoon en goedkoop genoeg is; de vraag is tot wat voor soort maatschappij ze leidt. Willen we een maatschappij die gedomineerd blijft door logge overheden en het grote geld, of willen we een maatschappij die burgers daar juist van bevrijdt?'

Handelaren in aandacht

Wijnberg is bovendien erg informatief over de verschillende verdienmodellen van kranten, en introduceert treffende termen:

• 'mediareductie' (voor het versimpelen van personen: Ad Melkert, dat was de man van het debat met Fortuyn toch),
• de daar aan voorafgaande 'slapstickjournalistiek' (de 'politieke fragmenten van het jaar' 2011 van Pauw & Witteman bevatte slechts uitglijders),
• de 'opiniedwangbuis' (zonder mening ben je niemand),
• 'speculyse' (ook in Wijnbergs eerste Groene-column: berichtgeving over wat zou kunnen. Elfstedentocht? Armstrong bij Oprah? Dijsselbloem euro-voorzitter?)
• en 'ontknopingsdrang' (is die Arabische revolutie nou nog niet afgelopen?)

Bij zijn analyse van de fnuikende verdienmodellen van de krantenjournalistiek, wijst hij erop dat media, die inmiddels primair adverteerders als klant hebben, 'handelaren in aandacht' zijn geworden. En die aandacht is enorm krachtig. 'Aandacht genereert aandacht': Friso is beroemd, dus is hij nieuws, en doordat hij in het nieuws is, blijft hij nieuws.

(Aandacht. Nog maar kort geleden las ik een boek met een cynische, van ernstige geweldpleging beschuldigde journalist in de hoofdrol. In Richard de Nooys derde roman Zendingsdrang (voorpublicatie, mijn recensie) krijgt dat begrip een enge, extreme uitwerking: slachtoffers, maar ook zware criminelen willen aandacht. 'En ik kan dat geven. Net als God. Want Hij luistert ook altijd. Daarom bidden mensen zo graag. Niet zozeer omdat ze geloven dat God hun zonden zal vergeven of hun leven zal redden of hun geliefden zal beschermen.' Het is een goddelijke status die de nieuwe Bijbels, de ochtendkranten en 19.30-timeslots, niet meer verlenen.)

En nu?

De nieuwsfabriek is een overtuigende analyse van veelvoorkomende missers, en brengt in een aantal casussen een mooi tegendraads perspectief. Het zal Wijnberg als mediapersoonlijkheid weer wat mediareclame opleveren. En dan? In zijn epiloog licht de oud-Nexthoofdredacteur een tipje van de sluier over de principes achter zijn online-only achtergrondenkrant, die vandaag gelanceerd wordt. Het moet allemaal anders: de hijgerigheid, de traditionele redactie-indeling, het verdienmodel. We gaan het zien. Ik zit vooraan.

Daan Stoffelsen is coördinerend webboekverkoper van Athenaeum.nl. Daarnaast schrijft hij recensies voor NRC Handelsblad en Recensieweb.nl.