Recensie: Schrijven als toverkunst

Er is iets paradoxaals aan de absurde verhalen van Etgar Keret. De vreemde, onrealistische situaties waar de hoofdpersonen in verzeild raken en de curieuze wezens die ze ontmoeten, confronteren ons met het feit dat wij de wereld en, belangrijker nog, de ander nooit helemaal kunnen kennen. Maar in één en dezelfde beweging wijst de auteur ons erop dat wij nu ook weer niet zó verschillend zijn: hoe absurd ook, we leven wel mee met Kerets protagonisten. Het is precies deze ambiguïteit die kenmerkend is voor de beste verhalen in Kerets debuutbundel Superlijm. Door ruth kief.

In Nederland werd de Israëlische Etgar Keret onder meer bekend met de verhalenbundels Pizzeria Kamikaze en Verrassing, en nu verschijnt dus ook zijn debuut, in een vertaling van Ruben Verhasselt. De hoofdrol in deze krap zestig verhalen is vaak weggelegd voor een schlemielige eenling die kampt met een enorme machteloosheid. Bijvoorbeeld in het verhaal 'Rachamiem en de wormenman', waarin de hoofdpersoon om onduidelijke redenen en op een zeer pijnlijke manier van een stuk van zijn ziel beroofd wordt. Of het verhaal van Hirsch, de jonge soldaat die, wat hij ook doet, steeds door zijn sergeant van leugens of diefstal beschuldigd wordt.

Overleven

Veel verhalen gaan over de militaire dienst, wat niet verwonderlijk is als je weet dat Keret tijdens zijn dienstplicht het schrijven ontdekte. In het voorwoord dat hij speciaal voor de Nederlandse uitgave van Superlijm schreef, vertelt Keret dat de verhalen hem geholpen hebben door zijn diensttijd heen te komen:

'[Het] papier was slechts een geleider, een buis waardoor ik mijn gevoelens kon overbrengen van mijn bewustzijn naar het zijne. Ik weet niet wat een tovenaar voelt als een kunst hem voor het eerst lukt, maar het lijkt vast op wat ik op dat moment voelde. Ik had een toverkunst ontdekt en met behulp ervan, wist ik, zou ik de twee lange jaren kunnen overleven die me restten tot mijn afzwaaien.'

Niet alle verhalen in Superlijm zijn even goed. Keret zoekt duidelijk nog naar goede onderwerpen en naar de juiste vorm, en in een enkel geval vraag je je af waarom een bepaald verhaal de bundel überhaupt gehaald heeft. Maar daar staat tegenover dat een behoorlijk aantal verhalen erg sterk is. Op die momenten slaagt Keret erin om iets van de gevoelens van zijn personages – eenzaamheid, frustratie, machteloosheid, onbegrip – te communiceren.

Verlossing

In het komische 'Voor maar 19,99 sjekel (incl. btw en verzendkosten)' wordt precies dit vermogen van boeken om iets wezenlijks over te brengen, gethematiseerd. Nachoem ziet in de krant een advertentie voor een boek 'gedrukt op kwaliteitspapier en geïllustreerd met prachtige, verhelderende foto’s' waarin in 'klare leesbare taal' de zin van het leven uitgelegd wordt. Nachoem bestelt het boek meteen en ontdekt na ontvangst dat geen woord uit de advertentie gelogen is. Probleem is nu dat hij dan inmiddels wel de zin van het leven kent, maar er niet in slaagt om deze aan zijn naasten over te brengen. Gelukkig biedt het postorderbedrijf opnieuw uitkomst: ze verkopen ook een instructieve brochure 'die u leert hoe u de meest verstokte geest om kunt toveren tot een aandachtig luisteraar'. Van het een komt het ander, en uiteindelijk wordt Nachoem als Messias onthaald.

Het uitgangspunt van 'Voor maar 19,99 sjekel' is absurd: natuurlijk kan geen boek, hoe mooi en overzichtelijk ook uitgegeven, ons de zin van het leven bijbrengen. Maar het verhaal draagt tegelijkertijd iets essentieels uit, namelijk dat teksten ons de mogelijkheid bieden om, als door een buis, gevoelens over te brengen van een persoon naar een ander. Als een verhaal hierin slaagt dan biedt het verlossing, niet alleen van de beklemmingen van de dienstplicht maar van de beperkingen van ons wezen. Wie dat weet te bewerkstelligen, zelfs al is het maar een enkele keer, mag zichzelf met recht met een tovenaar vergelijken.

Ruth Kief is webboekverkoper bij Athenaeum.nl.