Recensie: Van niets tot alles en het kleurrijke gebied daartussen

De serie Very Short Introductions van Oxford University Press telt sinds 1995 ruim 370 deeltjes. Geschreven door specialisten voor een breed publiek. Heel korte, maar complete introducties in onderwerpen van Nothing tot Everything en alles daar tussenin. Uit een lange lijst koos ik drie deeltjes: Risk, Magic en The Devil. Ik liep het risico dat ze niets met elkaar te maken hadden, maar alsof de duivel er mee speelde hoefde ik geen trukendoos open te trekken om er een enigszins samenhangend stuk over te schrijven. Door emilie franse.

Risico lopen en kiezen

Ik begon met Risk (2011), omdat ik daar het minst voor voelde. Het is een sterk theoretisch opgezet essay, dat – zoals het goede wetenschap betaamt – in de eerste hoofdstukken het begrip definieert en analyseert. Maar dan wordt het spannend. Welke keuzes maken mensen als het om risico’s gaat? Er zijn risicomijdende types en mensen die graag zo nu en dan een risicootje nemen. Auteurs Baruch Fischhoff en John Kadvany openen een wereld van risico’s die we wel kennen, maar waarvan we ons lang niet altijd bewust zijn.

Dat je risico loopt met beleggen is evident, maar ook in het alledaagse leven neem je continu risico’s: als je het huis verlaat terwijl een raam nog open staat, of met de snelheid waarmee je naar je werk rijdt. Je loopt of neemt risico’s, maar interessanter wordt het wanneer je in een risicovolle situatie verzeild raakt waarin je keuzes moet maken waarvan de gevolgen niet te overzien zijn. Stel: je zwangerschap eindigt met een zeer premature bevalling na vijfentwintig weken. Je moet een beslissing maken tussen pijnstillende zorg, waarbij het kind dood zal gaan maar de korte tijd dat het leeft zo vredig en pijnloos mogelijk doormaakt; of intensive care, waarbij het een grotere kans van overleven heeft met daarbij de aanzienlijke kans op ontwikkelingsstoornissen. Welke keuze maak je dan?

De wetenschap biedt schema’s en percentages waar je je dan aan vast klampt, maar biedt geen enkele vorm van zekerheid. Alle risicobeslissingen hebben te maken met de volgende basiselementen: opties, uitkomsten en onzekerheden, bezien in een sociale context. De beslissingstheorie die in deze VSI uiteengezet wordt, is een algemene benadering om de wereld van risico’s vorm te geven, en dreigingen om te buigen in uitkomsten die we graag zien. Decision Theory was wat mij betreft als titel treffender geweest.

Tussen bijgeloof en wetenschap

Je kunt ook magie inzetten om onzekerheden naar je hand te zetten. Doe je daar niet aan? Klop je nooit iets af op hout? Loop je gewoon onder ladders door? Was je je bewust van vrijdag de dertiende, deze maand? Die voorbeelden worden ook wel afgedaan als bijgelovigheid, maar ook dat is volgens auteur Owen Davies van de Very Short Introduction to Magic (2012) een vorm van magie. Onterecht associëren we magie met lang geleden en ver weg.

Davies besteedt een heel hoofdstuk aan antropologen die over de hele wereld vormen van magie onderzochten, waarvan de meest bekende waarschijnlijk voodoo is. Maar ook in Europa heeft de magie welig getierd. In Engeland werden laat zeventiende-eeuwse heksenflessen gevonden met stukken stof erin, doorboord met spijkers en andere scherpe objecten. In opdracht van een cunning man – iemand die dienst deed als volkstherapeut – moest een als zodanig aangewezen ‘heks’ haar urine, nagels en haren in diezelfde fles doen, die haar blaas symboliseerde. Zodra die fles in het vuur gegooid werd zou de verhitte inhoud de heks doen creperen van de pijn.

Dat is lang geleden, maar de Franse antropologe Jeanne Favret-Saada concentreerde zich in de jaren zestig van de vorige eeuw als eerste op de levende traditie van magie in Europa. Zij ontdekte levendige praktijken van hekserij en exorcisme in een Frans dorp. Pas in die periode werd de hoge geografische en culturele muur neergehaald tussen ‘primitieve’ en ‘moderne’ samenlevingen. Ook socioloog Hans Sebald zag magische praktijken in de Duitse plattelandsgemeenschap waar hij opgroeide, met als functioneel doel het reguleren van groepsconflicten.

Magie zit meer verweven in ons moderne leven dan wij denken. Psychologen houden zich al lange tijd bezig met het magische denken van kinderen, dat meestal tussen de leeftijd zes en negen verdwijnt. Iedereen kent wel magische momenten van toevalligheden die onverklaarbaar zijn; wensen die uitkomen; dromen waarin je kunt vliegen. Niet eenvoudig te onderzoeken en dat is misschien maar goed ook. Om met de antropoloog James Frazer af te sluiten: ‘If magic was ever proven to be true and efficacious, “it would no longer be magic but science”.’

Omkeringen en een aangename balans

Hekserij en exorcisme komen ook uitgebreid aan bod in de VSI The Devil (2012). De duivel, wie of wat is dat eigenlijk? Een metafoor voor het kwaad, denk ik. Maar in andere tradities wordt de duivel verpersoonlijkt en krijgt uiteenlopende namen als Satan, Lucifer, het kwaad, de vijand, de ‘prins van het donker’. Hij veroorzaakt lijden en dood en spreekt rechtreeks tot de mensen die hij kwaad berokkent.

Als er in de perceptie van de mens een God is, dan is er een duivel, leer ik van auteur Darren Oldridge. Volgens Luther namen alle mannen en vrouwen deel aan de worsteling tussen God en de duivel; ze werden in het leven gestuurd door de een of de ander. De duivel heeft niet alleen een gebrek aan goede eigenschappen; hij draait ze ook nog eens om. In zijn wereld gelden omgekeerde regels: ‘Fair is foul and foul is fair,’ zoals de heksen in Macbeth mooi opsommen.

Net als de VSI’s Risk en Magic is ook The Devil een genot om te lezen. Risk heeft een nogal academische opzet en toont duidelijke grafieken, tabellen en diagrammen. Maar door wetenschappelijke bevindingen te toetsten aan alledaagse voorbeelden ontstaat een aangename balans voor de lezer. De andere twee deeltjes staan daarnaast vol wetenswaardigheden en historische voorbeelden. Citaten komen van zowel wijsgeren uit de klassieke oudheid als hedendaagse wetenschappers. De opbouw van de VSI’s is helder; de hoofdstukken lopen vloeiend in elkaar over. Casus en afbeeldingen complementeren de argumentatie.

En die Rothko-achtige omslagen? Ze zijn vergelijkbaar, maar bij elk deeltje uniek, zoals vorm en inhoud van titels als Magic en The Devil kunnen rijmen, maar toch totaal verschillen. 

Emilie Franse is socioloog en boekverkoper bij Athenaeum Boekhandel.