Recensie: Verfijnde levensmuziek

Ik had nog nooit van hem gehoord: Friedrich Christian Delius, een Duitser die op 13 februari 1943 werd geboren in Rome. Ten onrechte. Ter voorbereiding op zijn recentelijk verschenen De zondag waarop ik wereldkampioen werd, las ik Portret van een moeder als jonge vrouw, eveneens iets meer dan honderd pagina's dun. De wandeling in Rome en de radio-uitzending van Duitsland-Hongarije blijken afleveringen te zijn in een subtiel literair avontuur, een herschepping van het leven van Delius' moeder en hemzelf. Deze novellen smaken naar meer. Door fabian takx.

Ogenschijnlijk weinig spectaculaire verhaal

Delius beschrijft een dag in het najaar van 1942 waarop een vroom, dapper en goedgelovig 21-jarige meisje in blijde verwachting door Rome loopt. Ze is pas getrouwd met een dominee die onder de wapenen is geroepen en nu, omdat hij aan zijn voet gewond is geraakt, bureauwerk mag doen in Tunesië. Het boek beschrijft haar gedachten tijdens een wandeling van het nonnenhuis waar ze woont naar een kerk waar ze een concert zal bijwonen.

Dit ogenschijnlijk weinig spectaculaire verhaal wordt door Delius in een elegante, stuwende stijl verteld, met witregels die de gedachten van het meisje lucht geven. De vele komma's weerspiegelen haar gejaagde geestesgesteldheid.

’... en in de oorlog was het leven een heel speciale beproeving, de zwaarste beproeving van God, dan telden ondanks alle tranen je eigen plannen niet, en de ijdele hoop op Romeinse geneugten niet, al het mensenwerk niet, want mijn gedachten zijn niet uw gedachten, luidt het woord des Heren,

zei ze stilletjes bij zichzelf, terwijl ze keek naar het kruis op de punt van de obelisk, de sfinxen op de muren rond het plein...’

Enzovoorts. Ze is onder de indruk van de grandeur van Rome maar ook geïntimideerd, en hunkert naar de hereniging met haar godvruchtige Gert. Met angst en beven wacht ze af of Duitsland de oorlog wel zal winnen, en ergert zich aan handtastelijke Italianen. Gelukkig heeft ze houvast aan de herinnering aan de gewichtige observaties van haar man en aan de bijbelteksten die door haar hoofd gaan. Uiteindelijk wordt ze meegesleept door de bevrijdende schoonheid van het concert in de barokke kerk. Daarmee eindigt het boek als een stuk welluidende kamermuziek, subtiel en zonder veel drama, maar met net zoveel effect als een Wagner-opera. Maar waarom vertelt Delius dit verhaal eigenlijk?

Bevrijd uit een strenge omgeving

In De zondag waarop ik wereldkampioen werd wordt dat duidelijk. De hoofdpersoon is een elfjarige jongen. Het is 4 juli 1954. Op die dag weet Duitsland de onoverwinnelijk geachte Hongaren, die al vier jaar geen wedstrijd meer hebben verloren, met 3-2 te verslaan in de finale van het WK Voetbal in Bern. In het boerse, godvruchtige dorp Werda werkt de vader van de jongen als dominee. Diens huishouden wordt beheerst door regels en verboden. De naamloze jongen begint te stotteren als hij zich al die remmingen van buitenaf bewust wordt.

Maar al is hij nog zo getekend door de zwaarte van de protestantse leer, hij mag van zijn ouders wel naar de finale op de radio luisteren, zolang hij hen maar niet in hun middagslaapje stoort. Het commentaar op de radio galmt als de bijbelteksten in Delius' moederportret, de stem van de buitenwereld die betekenis geeft aan het leven. De overwinning bezorgt de jongen een immense euforie en een gevoel van bevrijding uit zijn strenge omgeving. 'Ook nu moeten we natuurlijk niet vergeten dat het een spel is, een spelletje, maar wel het populairste spelletje dat de wereld kent,' hoort hij de commentaarstem zeggen, maar de jongen denkt eigenwijs:

'... het was allang geen spel meer, want ik had datgene bereikt waarop ik schuchter en stiekem had gehoopt, ik was wereldkampioen geworden, en dat wilde ik me niet laten afnemen door relativerende opmerkingen.'

De autobiografische werkelijkheid laten herleven

En dan is het duidelijk: beide boeken zijn een poging de autobiografische werkelijkheid te laten herleven. Met het maximale realisme, inclusief gedachten en emoties. Delius beperkt zich niet alleen tot zijn eigen leven als jongen, hij waagt zich ook aan dat van zijn eigen moeder die hem in Rome in haar buik voelt trappelen. De Duitse titel Bildnis der Mutter als junge Frau zou eigenlijk moeten worden vertaald als 'Portret van de moeder als jonge vrouw': het is tenslotte de moeder van de schrijver.

Deze kleine meesterwerken zijn een literair avontuur. Je vraagt je af of Delius, als hem die tijd werd vergund, zijn eigen leven en dat van zijn naasten dag voor dag zou kunnen herscheppen, om het samen met zijn lezers opnieuw, nog bewuster te beleven. Dat maakt nieuwsgierig naar het volgende hoofdstuk uit deze 'À la recherche du temps perdu' van deze protestantse Proust.

Fabian Takx is freelance journalist en auteur.