Recensie: Brazilië in twee caleidoscopische boeken

De een maakte portretten van acht voetballers uit Brazilië, de ander portretteerde acht Braziliaanse steden. Het resultaat? Een veelvoud van verhalen over een land dat met het naderende wereldkampioenschap voetbal in het middelpunt van de belangstelling staat. Daan Dekkers De Brazilianen. Het verhaal van onze Braziliaanse voetballers  en Harrie Lemmens’ God is een Braziliaan bieden vooral caleidoscopische beelden. Want Brazilië is niet alleen met voetbal een land van pingelaars.

N.B. Dit zijn niet de enige boeken over Brazilië of over voetbal die recent verschenen; in de rechterkolom hebben we een selectie opgenomen, met ook een enkel kookboek en geschiedenisboek.

De zoektocht is het boek

'Ik zag het niet meer zitten,' schrijft Daan Dekker in het begin van De Brazilianen, waarin hij het verhaal vertelt van acht Braziliaanse voetballers die in Nederland hebben gespeeld. Hij is het zat dat interviews met Romario steeds worden afgezegd en dat toenmalig FC Twente-voetballer Douglas zo moeilijk bereikbaar is. Dekker besluit de zoektocht naar de voetballers onderdeel te maken van het verhaal. Hij trekt zijn eigen plan en ploft onder meer zonder aankondiging op de bank bij de moeder van Douglas. Twee uur later loopt Douglas zelf de woonkamer in.

Harrie Lemmens, een van de productiefste vertalers van het Portugees taalgebied [hij lichtte voor Athenaeum.nl eerder zijn vertalingen van Daniel Galera en Michel Laub toe - red.], besluit meteen al de reis als uitgangspunt te nemen voor zijn verhalen. Hij en zijn vrouw bezoeken schrijvers waarvan hij het werk heeft vertaald en Lemmens doet uitgebreid verslag van de bezochte steden en hun geschiedenis. De geschiedenis van de kolonisatie door 'de Hollanders' wordt beschreven vanuit Braziliaanse ogen, waarna Lemmens de invloed daarvan op het hedendaagse Brazilië probeert te doorgronden.

Waar Dekker werkt met grove penseelstreken – 'Brazilie behoort al decennialang tot de gewelddadigste landen ter wereld' - vult Lemmens elke observatie minutieus in. Meestal door Brazilianen te citeren, bijvoorbeeld de schrijver Mario Sabino over Sao Paolo: 'Je kunt niet veilig over straat lopen: er heerst verwaarlozing alom. Al is er de laatste jaren een beweging ontstaan die pleit voor en werkt aan herstel, aan een opwaardering.'

Brazilianen in Holland

Een krachttoer van Lemmens, die in iets meer dan 300 pagina’s 400 jaar Braziliaanse geschiedenis weet te persen. Maar ook een opgave voor de gemiddelde lezer die Brazilië niet bij voorbaat al goed kent. Daar heeft Dekker geen last van. De Brazilianen is meer Holland Sport dan Andere Tijden, met veel aandacht voor en nieuwsgierigheid naar de voetballers. Wat bezielde bijvoorbeeld João Carlos Wisnesky midden jaren zestig om in het koude Nederland bij Telstar te gaan voetballen? En interessanter nog, wat gebeurde er daarna met hem?

Naar Europa zijn ze allemaal geweest, maar Brazilianen blijven ze. Dekker tekent het fascinerende verhaal op van Wisnesky die bij terugkomst in Brazilië in het ondergronds verzet ging voor de Communistische Partij. Van Twenteverdediger Douglas, die zich wilde laten naturaliseren tot Nederlander, maar eigenlijk het liefst voor het Braziliaanse Vasco da Gama zou voetballen. Marcio Santos die al zijn geld heeft geïnvesteerd in een winkelcentrum. Romario die een politieke carrière probeert op te bouwen.

Tegelijkertijd blijft voor de Brazilianen het continent Europa werken als een magneet. Schrijnend is het hoofdstuk over Jonathan Reis, de voormalig PSV-voetballer met een drugsverslaving. Dekker zoekt de kliniek op waar hij een maand afkickte, totdat zijn voetbalclub weer aan hem begon te trekken. Een medewerker van de kliniek vertelt:

'Normaal gesproken verblijven de bewoners hier een halfjaar, dat is de tijd die wij nodig achten om volledig af te kicken. Jonathan is een van de weinigen geweest die het programma zelf voortijdig heeft afgebroken. Na een maand wilde hij weer weg. Hij kon weer in Nederland gaan voetballen.'

Holland in Brazilië

Denkt Dekker de Brazilianen die hij bezoekt te begrijpen? Nee. En Lemmens doet dat ook niet, ondanks tientallen jaren aan bezoeken. Maar Brazilië vormt voor Lemmens wel een spiegel naar de Nederlandse geschiedenis en de Nederlandse cultuur. In een passage over de kolonisatie van Salvador in 1624 draait Lemmens 'de camera 180 graden', naar het perspectief van de belegerde stad. Niet de Brazilianen, maar de Hollanders zijn dan de barbaren:

'Zij die hun schepen dwars op het land laveerden […] het anker uitwierpen en met gestreken zeilen, alsof ze geheel van vuur en ijzer waren, zo genadeloos begonnen te vuren dat het leek of de hel erop woedde.'

Ach, Brazilië. Het heeft historie, het is voetbal, seks, drugs en politiek. Maar het is zoveel dat zowel Dekker als Lemmens alleen hun eigen ervaringen zintuiglijk kunnen beschrijven, versierd met de verhalen van anderen. Het maakt beide boeken een manier om Brazilië verder te leren kennen. Wie wat meer tijd heeft en het land wil bestormen met kennis, geschiedenis en observaties, ga voor Lemmens. Wie tijdens het WK met mooie verhalen over het Braziliaanse voetbal zijn gezelschap wil vermaken, ga voor Dekker. Maar doe vooral niet alsof je Brazilië snapt. Verbazing is, voor beide schrijvers, nog altijd de beste manier om het land te ontdekken.

Tim Wagemakers studeerde Wijsbegeerte en Frans aan de Universiteit van Amsterdam, en liep stage bij athenaeum.nl. Momenteel voltooit hij de master Journalistiek en Media en publiceert hij voor NRC Handelsblad.

God is een Braziliaan van Harrie Lemmens is te koop bij Athenaeum Boekhandel en op Athenaeum.nl, net als De Brazilianen van Daan Dekker. Uw online bestelde exemplaar kunt u in de winkel afhalen of thuis laten bezorgen.