Recensie: De bourgeois is onder ons

Het kapitalisme is machtiger dan ooit maar de bourgeois, zijn menselijke belichaming, lijkt te zijn verdwenen, constateert Franco Moretti aan het begin van zijn indrukwekkende studie The Bourgeois: Between History and Literature. In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw werd het woord bourgeois nog gretig gebruikt - als zelfstandig en bijvoeglijk naamwoord - om iemand tot benepen kleinburger te bestempelen, maar nu hoor je het inderdaad nooit meer. Misschien omdat niemand nog behoefte heeft zich tegen hem af te zetten? Of zijn we allemaal bourgeois geworden? Door fabian takx.

Erudiete strooiwagen

Moretti, die doceert aan de Stanford University in Californië, beantwoordt die vragen niet expliciet. Hij besteedt weliswaar kort aandacht aan de hedendaagse graaicultuur, maar zijn studie bestrijkt vooral de periode van de opkomst van het burgerdom als aparte sociale klasse - in het Holland van de zeventiende eeuw - tot aan het einde van de negentiende eeuw, als de bourgeois de gedaante begint aan de nemen van de gewetenloze kapitalist. Hoewel, gewetenloos... De kapitalistische bourgeois bevindt zich in een spagaat tussen zijn megalomane dromen van geld en macht en zijn verlangen om voor een eerlijk mens door te gaan.

The Bourgeois is een fascinerende, uitputtende studie over de literatuur als spiegel van maatschappelijke ontwikkelingen. Uitputtend in alle betekenissen van het woord. Moretti gaat de evolutie van het gedachtegoed van de bourgeois na in de literatuurgeschiedenis, maar ook aan de hand van alle mogelijke secundaire literatuur over de bourgeoisie en het kapitalisme, van Karl Marx tot Theodor Adorno en Peter Gay. Hij is niet het type dat zijn lezer rustig bij de hand neemt, eerder de genadeloze bolleboos die hem overspoelt met citaten, verwijzingen en botsende idiomen. Als je niet zo thuis bent in de literaire canon, is het niet altijd makkelijk deze erudiete strooiwagen te volgen: soms citeert hij wel drie auteurs in een zin.

Robinson Crusoe

Hij signaleert hoe de adel en de monarchie aan het eind van de zeventiende eeuw steeds meer wijken voor het burgerdom: de handelaar, de gegoede burger, later de middenklasse. Interessant, en ook wel komisch, is dat Moretti Robinson Crusoe, hoofdpersoon in de roman uit 1719 van Daniel Defoe, ziet als het schoolvoorbeeld van de vroege bourgeois. In plaats van te gaan luieren of gedichten te schrijven, doet de schipbreukeling niets anders dan nuttige dingen fabriceren en zijn terugkeer naar de bewoonde wereld voorbereiden.

Moretti is een zeer originele taalwetenschapper. Hij vergelijkt bijvoorbeeld het gebruik en de betekenis van het woord thing(s) in Pilgrim's Progress van de predikant John Bunyan uit 1678 met dat in Robinson Crusoe. Niet alleen komt het woord bij Bunyan veel vaker voor, het is een manier om de dingen juist niet te hoeven benoemen en ze zo algemeen of mystiek te laten. De wereldse, prozaïsche Crusoe doet juist niks anders dan preciseren. Pas als hij de dingen exact benoemt, kan hij ermee aan de slag. Zijn doel is nog eenvoudig: hij wil comfort, wat dan nog niet de betekenis van luxe heeft, maar eerder van veiligheid en gemak. Zo buigt Moretti zich ook over het oprukken van het alledaagse in de realistische roman van de negentiende eeuw, of het ridderlijke in de sentimentele victoriaanse roman aan de hand van het woordgebruik en de stijlfiguren in de literatuur van die tijd.

Van De Balzac tot Ibsen

Je zou het boek alleen al aanschaffen vanwege de prachtige omslag, het beroemde portret van Jean Auguste Dominique Ingres van Louis-François Bertin uit 1832. De man lijkt een beetje op Gérard Depardieu, net zo'n welgedane, vlezige kop, op en top geborneerd, in en in tevreden over zijn eigen succes en zijn eigen onbetwijfelbare waarden, zo lijkt het. Bertin was journalist, maar dat beroep is prima te verenigen met bourgeoise zelfvoldaanheid.

Moretti leert ons de wereld van de bourgeois zien door de ogen van talloze auteurs, van Honoré de Balzac en Gustave Flaubert tot Joaquim Maria Machado de Assis, Thomas Mann en Henrik Ibsen. In hun werk zie je hoe de industrialisatie om zich heen grijpt en hoe de bourgeois een pompeuze, afschrikwekkende en uiteindelijk zelfs tragische figuur wordt, die worstelt met zijn plaats in de wereld. Moretti stelt vast dat het woord serious in de negentiende eeuw steeds vaker plaats moet maken voor earnest, want het gaat om eerlijk zaken doen. Maar toch wordt de bourgeois (c.q. kapitalist) steeds meer gezien als iemand die over lijken gaat. In die zin leeft hij ook in onze tijd nog voort in stereotiepen als Gordon Gekko, de klassieke graaier uit Wall Street, en al zijn epigonen. Maar de materialisten (ook zo'n vergeten woord) van nu hebben een te hedonistische lifestyle om ze nog te kunnen associëren met de brave bourgeois. Zo is The Bourgeois geen boek dat je fluitend doorneemt, maar het zet je wel aan het denken over je eigen plaats in het burgerlijke raderwerk. Het wachten is op een vervolgstudie van Moretti over de literaire hoofdpersoon van onze tijd.

Fabian Takx is freelance journalist en auteur. Hij heeft een website, fabiantakx.nl.