Recensie: De navel van de antieke wereld

Het orakel van Delphi is een van de bekendste fenomenen van het Antieke Griekenland. Eeuwenlang kwamen mensen van heinde en ver naar het afgelegen heiligdom in het Parnassusgebergte in Griekenland om op gezette tijden de Pythia, de spreekbuis van Apollo, wezenlijke kwesties voor te leggen. Hoe het orakel zo succesvol werd en dat ook eeuwenlang kon blijven beschrijft Michael Scott in zijn toegankelijke en bevlogen studie Delphi: A History of the Center of the Ancient World. Onlangs verscheen het in vertaling van Mario Molegraaf bij Prometheus/Bert Bakker. Door roel salemink.

Het orakel heeft zijn oorsprong in de vroegste geschiedenis van Griekenland. De afgelegen plaats van het latere heiligdom was al vroeg bewoond, maar het is niet bekend vanaf wanneer er sprake was van een cultus of van een orakel. Alle relevante literaire bronnen stammen uit latere tijden toen het orakelheiligdom een groot succes was of al was geweest (belangrijke bronnen zijn bijvoorbeeld Plutarchus, zelf priester in Delphi, en Pausanias in de tweede eeuw). Stichtingsverhalen stammen uit de tijd dat het heiligdom naarstig op zoek was naar een bewijs van haar diepe wortels in de Griekse geschiedenis. Zo is er de variant waarin Zeus twee van zijn adelaars in tegengestelde richting zou hebben losgelaten waarna ze elkaar weer troffen op de omphalos, de navel van de wereld, en dit werd de plaats van het orakelheiligdom.

Geraaskal

Wat we weten is dat het orakel sprak bij monde van een vrouwelijke priesteres, de Pythia, die één dag per maand beschikbaar was voor consultatie. Ons beeld van het proces waarbij het orakel sprak is gevormd door christelijke auteurs die dit orakel (en heidense orakels in het algemeen) later belachelijk maakten: de priesteres zou bezeten zijn door duivelse, hallucinerende dampen diep uit de aarde. Gek genoeg blijkt dit echter niet helemaal uit de duim gezogen: geologen hebben bepaald dat op de plek van het heiligdom een scheur in de aardkorst zat waardoor zwaveldampen zouden hebben kunnen ontsnappen en er wellicht sprake kon zijn van een hallucinerende werking op de priesteres.

Hoe het orakel precies werkte is helaas niet na te gaan, want daarvoor ontbreken de bewijzen, maar we weten wel zeker dat het door de eeuwen heen populair was en bleef. Dit is ook een van de belangrijkste uitgangspunten van het boek en is het best verwoord door oudhistoricus Simon Price: ‘Waarom wilden de verstandige, rationele Grieken het geraaskal horen van een oude vrouw in de heuvels van Centraal-Griekenland?’ Met andere woorden: waardoor ontstond de autoriteit van het Delphische orakel en hoe kon deze dat eeuwenlang blijven vasthouden terwijl de wereld eromheen steeds veranderde.

Interpretaties

De autoriteit van het orakel moeten we plaatsen in een wereld die werd beheerst door ‘het constante gezoem van goddelijke communicatie’. Omdat de Pythia in direct contact stond met Apollo werd ze per definitie serieus genomen en is de vraag hoe haar uitspraken ontstonden, door geraaskal of koude calculatie, niet zo belangrijk. In zoverre de overlevering betrouwbaar is (geen van de bekende uitspraken is feitelijk) was het antwoord van de Pythia op een enkele uitzondering na altijd dubbelzinnig en dus voor meerdere interpretaties vatbaar. De ontvanger moest bij zichzelf te rade gaan over wat de uitspraak zou kunnen betekenen.

Een bekend voorbeeld (bij Herodotus) voor een fatale misinterpretatie is koning Croesus van Lydië die in de zesde eeuw voor Christus op de vraag of hij oorlog moest voeren tegen de Perzen het antwoord kreeg dat er een koninkrijk te gronde zou gaan. Vol overtuiging dat het lot van de Perzen was bezegeld stortte hij zich in deze oorlog en ging zelf ten onder. Hij had er niet aan gedacht dat met deze uitspraak even goed zijn eigen koninkrijk kon worden bedoeld.

Neutraliteit

Het orakel oefende met haar uitspraken wereldlijke macht uit en claimde ten allen tijde neutraliteit, ook al zal dat niet altijd het geval zijn geweest. De machtsverhoudingen in het antieke Griekenland veranderden door de eeuwen heen. Nadat Delphi in eerste instantie een onafhankelijke stad was onder bescherming van een statenbond, de Amphictionie, kwam het achtereenvolgens onder directe invloed van de Atheners, de Perzen, de Spartanen, de Thebanen, de Macedoniërs en de Romeinen. Zelfs nadat de Perzen het gebied van Delphi hadden beheerst tijdens hun veldtocht tegen de Grieken werd het heiligdom vrijgesproken van medeplichtigheid.

Het heiligdom fungeerde zeker nog in de zesde en vijfde eeuw als een plek waar alle spelers op het Mediterrane toneel hun opwachting maakten, en waar men op neutrale grond politiek kon bedrijven. Delphi was dan ook een zogenaamd Panhelleens heiligdom, waarmee wordt bedoeld dat het een plek was waar de Griekse stadstaten hun gemeenschappelijke achtergrond vierden. Het heiligdom organiseerde niet voor niets haar eigen spelen, de Pythische, net als het bekende Zeusorakel van Olympia haar Olympische Spelen had.

Bron van wijsheid

Het heiligdom werd in de loop der tijd de plek op macht tentoon te spreiden door middel van grootse monumenten (voornamelijk ‘schathuizen’) en daarmee tegelijkertijd goede wil van Apollo af te kopen en promanteia te verkrijgen: het recht om niet op je beurt te hoeven wachten voor orakelraadpleging. In de hoogtijdagen in de zesde en vijfde eeuw voor Christus moet het een drukte van belang zijn geweest:

'Het orakel was geraadpleegd door koningen uit het oosten en door de tirannen en hervormers van het Griekse vasteland, had brekers van geloften en overtreders uit Delphi de les gelezen, had hulp verleend bij het instellen van rituelen om goden te vereren, was een rol blijven spelen in het doorgaande proces van het stichten van nederzettingen in heel het Middellandse Zeegebied, en had de vruchten geplukt van het succes van de zich ontwikkelende gemeenschappen die het in de vorige eeuw had helpen stichten.'

De Romeinen zagen ook de waarde van het orakel, maar stond voor hen vooral symbool voor filosofische bezinning. Cicero kreeg als antwoord op zijn vraag hoe hij beroemd kon worden de wijze raad dat wanneer hij zijn eigen aard als leidraad nam het goed zou komen. Een van de motto’s van het orakel was niet voor niets: Ken uzelf.

Allesomvattend

Het boek is nu vertaald in het Nederlands en verliest daarin wat van zijn glans, omdat de vertaler heeft gekozen voor zeer letterlijke omzetting uit het Engels. Zinnen worden hierdoor soms wat krom: iets meer creativiteit was de leesbaarheid ten goede gekomen. Maar dat mag de pret niet drukken.

Het boek geeft een overzicht van de Griekse geschiedenis vanuit het perspectief van het Delphische heiligdom en is in dat opzicht alomvattend. Van de vroegste bewoning op de berghelling in het Parnassusmassief, de hoogtijdagen tijdens de Klassieke tijd, de patronage van Romeinse consuls en keizers, het blijven functioneren van het orakel onder de eerste christelijke keizers, de ondergang van het orakel na het verbod op het uitvoeren van heidense religies door de Romeinse keizer Theodosius, tot de perikelen rondom het blootleggen en opgraven van de archeologische site in de negentiende en twintigste eeuw, alles komt aan bod. Daarnaast bevat het een rondleiding langs de overblijfselen van het heiligdom en het bijbehorende museum, waarbij de auteur steeds verwijst naar passages uit de rest van het boek. Hierdoor is dit boek ook prima te gebruiken als je Delphi bezoekt. Maar een interesse in het wel en wee van deze boeiende plek en haar grote invloed op de geschiedenis van de Mediterrane wereld volstaat om van Delphi te genieten.

Roel Salemink is archeoloog en medewerker van Athenaeum Boekhandel.

Michael Scotts Delphi. Een geschiedenis van het middelpunt van de antieke wereld is te koop bij Athenaeum Boekhandel en online op Athenaeum.nl, net als Delphi: A History of the Center of the Ancient World. Beide boeken worden bij bestelling online gratis thuisbezorgd.