Recensie: De oorlog van Norman Mailer - en die van Kurt Vonnegut

Waarom oorlog? Na het bombardement op Dresden als krijgsgevangene van de Duitsers te hebben overleefd en lang met de vraag geworsteld te hebben, gaf Kurt Vonnegut jr. zich in 1969 gewonnen. Hij antwoordde met het literaire equivalent van een gelaten schouderophaal van net 175 pagina’s: Slaughterhouse-Five. Eenentwintig jaar daarvoor had de jonge veteraan Norman Mailer zijn eigen antwoord op die vraag gepubliceerd: een ambitieuze debuutroman van 731 pagina’s die leest als één grote aanklacht tegen de Amerikaanse maatschappij, het leger en – inderdaad – oorlog: The Naked and the Dead. merlijn olnon legt ze naast elkaar.

N.B. Er zijn nog kaarten voor de Nexus-conferentie over dit onderwerp met Paul Wolfowitz, William Fallon, Lilia Shevtsova, Avishai Margalit, Michael Ignatieff, Hassan Mneimneh en vele anderen (20 september, Nationale Opera & Ballet). Meld u aan via de website van Nexus of koop uw kaarten in onze winkel aan het Spui.

Hoe verschillend de karakters, ervaringen en motieven van de gevierde getraumatiseerde Vonnegut en de van schrijversdromen vervulde jonge Mailer ook geweest mogen zijn, de oorlog bleek zelfs in het geval van deze zo verschillende schrijvers de grote gelijkmaker: voor de een betekende zij de vervolmaking van zijn schrijverschap, voor de ander het begin, maar voor beiden vooral een enorm literair succes. In de woorden van Vonnegut: 'That’s the attractive thing about war […]. Absolutely everybody gets a little something.'

1969

'Over the years, people I’ve met have often asked me what I’m working on, and I’ve usually replied that the main thing was a book about Dresden. I said that to Harrison Starr, the movie-maker, one time, and he raised his eyebrows and inquired, “Is it an anti-war book?” “Yes,” I said. “I guess.” “You know what I say to people when I hear they're writing anti-war books?” “No. What do you say, Harrison Starr?” “I say, ‘Why don't you write an anti-glacier book instead?’” What he meant, of course, was that there would always be wars, that they were as easy to stop as glaciers. I believe that, too. And even if wars didn’t keep coming like glaciers, there would still be plain old death.'

Wat kan een mens anders zeggen, als uit naam van de goede strijd waar hij deel van uitmaakte, voor zijn eigen ogen zo’n slachting van betrekkelijk onschuldige burgers heeft plaatsgevonden als in Dresden? Is er voor een denkend en voelend mens, na de confrontatie met zoveel zinloos geweld, vernietiging en leed, nog een andere reactie mogelijk dan de lach van de waanzinnige?

De verteller, die zichzelf al meteen identificeert als de schrijver zelf, trakteert de lezer op het fantastische verhaal van zijn medekrijgsgevangene (of alter ego?) Billy Pilgrim. Het leven van de gedweeë en zachtaardige schlemiel Billy's is op drift in tijd en plaats, zijn verhaal een lange aaneenschakeling van schijnbaar willekeurige flashbacks en flashforwards waarvan zelfs niet duidelijk is ten opzichte waarvan ze back of forward zouden zijn. Alles wat Billy overkomt – van Dresden tot zijn ontvoering door buitenaardse tijdreizigers van de planeet Tralfamadore – lijkt een grote les in onthechting. Lijkt, want achter de lichtjes en met absurdistische humor opgevoerde gedweeheid, willekeur en onthechting doemt steeds dwingender de zorgvuldig gereconstrueerde, en aanzienlijk minder amusante, gefragmenteerde werkelijkheid van de posttraumatische stressstoornis op.

Mailer vs Vonnegut

Na verschijnen werd het atypische en controversiële Slaughterhouse-Five al snel een van de meest gelezen oorlogsboeken, zowel in de Verenigde Staten als in Europa. Daarvóór was die ereplaats – in ieder geval in de VS – voorbehouden aan het vuistdikke epos van Mailer. Hoewel dat boek na verschijnen maar liefst tweeënzestig weken op de bestsellerlijst van de New York Times stond en in de VS nog altijd tot de absolute klassiekers wordt gerekend, lijkt het aanmerkelijk aan belang te hebben ingeboet. In Europa wordt de roman nauwelijks nog gelezen en ook in de VS veel minder. Mailer was in onderwerpskeuze, stijl en relevantie boven alles een Amerikaans schrijver. Vervuld van schrijversdromen had hij zich al voor zijn uitzending naar de Stille Oceaan voorgenomen de Amerikaanse ervaring op het strijdtoneel in het Verre Oosten voor zijn tijdgenoten onder woorden te brengen. Na de oorlog voegde hij, tijdens een door de GI-bill gesponsorde studie aan de Parijse Sorbonne, in een luttele vijftien weken de daad bij het woord. Hij leverde daarmee het eerste grote Amerikaanse epos van de Tweede Wereldoorlog af en werd de stem van de greatest generation – al was het voor Europeanen wat ver van hun bed, helemaal zo dicht op de hielen van het heel andere Europese oorlogstrauma. Vonnegut, daarentegen, behandelt de oorlog in Europa, en dan niet vanuit een specifiek Amerikaans perspectief maar vanuit het universele perspectief van de overlevende.

Een meer prozaïsche reden voor de betrekkelijke vergankelijkheid van The Naked and the Dead en de stijgende faam van Slaughterhouse-Five is wellicht dat de laatste niet alleen op grotere afstand in tijd werd geschreven en daardoor tegelijk universeler en moderner aanvoelt, maar bovendien dat het bedrieglijk informele en humoristische boekje van Vonnegut vele malen dunner is en toegankelijker lijkt, en om die reden een evergreen is op schoolleeslijsten over de hele wereld. Nu juich ik dit laatste ten zeerste toe, maar de impuls om de twee romans op basis van het aantal pagina’s met elkaar te vergelijken doet natuurlijk geen recht aan de kracht en relevantie van een werk, en het is vooral dat van Mailer dat daaronder lijdt.

1948

'He grimaced. You always get caught. He had been caught himself once; with all he knew he had still got burned. He had believed a newspaper. The newspapers were written for guys like Toglio to believe in, and sure enough Toglio had got a million-dollar wound, and would go home, and make speeches for bond drives, believing every word of it. “Shall the GIs have died in vain?” He remembered an argument he had with Toglio about a clipping of an editorial one of the men received from his mother. “Did the GIs die in vain?” He snorted. Who didn't know the answer? Of course they died in vain, any GI knew the score. The war is just tough shit to them who had to fight it. “Red, you're too cynical,” Toglio had told him. “Yeah, fighting a war to fix something works about as good as going to a whorehouse to get rid of a clap.” He stared up at the moon now. Maybe it did count for something. He didn't know, and there was no way he'd ever find out, no way any of them ever would. Aaah, just chalk it off, it's down the drain and who gives a goddam. He wouldn't live long enough to find out anyway.'

Ook bij Mailer empathie, existentiële twijfel en zelfs berusting, alleen met een ander doel dan bij Vonnegut. Vonnegut produceerde een humanistische reflectie op de menselijke conditie, op het geweld dat het leven en de maatschappij, het individu aandoen. Mailer produceerde een als tragisch epos vermomd radicaalpolitieke oproep tot verzet tegen die conditie. De kiem van zijn almaar luidruchtiger activisme van de jaren zeventig is er al in te herkennen. (Vonnegut zegt daarover in Slaughterhouse-Five: 'People couldn't read well enough anymore to turn print into exciting situations in their skulls, so that authors had to do what Norman Mailer did, which was to perform in public what he had written.') Bij Mailer draait het uiteindelijk om de macht, en om het geweld en lijden wat de strijd om die macht de menselijke waardigheid aandoet.

De macht, wie bezit haar, verovert haar, hoe, en ten koste van wat en wie? De schrijver stelt deze aloude vragen niet in de late jaren vijftig, de jaren zestig of zeventig, maar op het moment dat de Amerikaanse overwinningsroes nog heel vers is. Met een kenmerkend scherp oog voor sociale en politieke verhoudingen voorspelt hij daarbij expliciet de Koude Oorlog, de wapenwedloop, de macht van het opkomende Amerikaanse militair-industriële complex, het twijfelachtige democratische gehalte van de transformatie van burgers in consumenten en de zichzelf met de valse belofte van The American Dream in stand houdende onmacht van de Amerikaanse onderklasse.

Omgekeerd klassedenken of gelijkheid in onmin

Over de kloof tussen de Amerikaanse onder- en bovenklassen, en wat de oorlogsmachine ons daarover leert, heeft Mailer het nodige te zeggen:

'And now there were the beginnings of resentment. The General's point was clear enough. He was an officer, and in functioning as an officer for a long enough time he would assume, whether he wanted to or not, the emotional prejudices of his class. The General was reminding him that he belonged to that class. He remembered Cummings's pale baleful eyes staring at him blankly, and then the inexplicable wink. "Have to keep you happy, Robert." It was a little clearer now. Hearn had known ever since he had been with the General that if he wanted to he could easily rise to a field officer's rank by the end of the war. And there was an ambition in him which responded to that, an ambition he distrusted. Cummings recognized it, Cummings had effectively told him then that if he wanted to, if he was strong enough to overcome the distastes and prejudices he felt toward officers, he could satisfy that ambition. Understand your class and work within its limits. Marxist lesson with a reverse twist. It disturbed Hearn deeply. He had been born in the aristocracy of the wealthy midwestern family, and although he had broken with them, had assumed ideas and concepts repugnant to them, he had never really discarded the emotional luggage of his first eighteen years. The guilts he made himself feel, the injustices that angered him were never genuine. He kept the sore alive by continually rubbing it, and he knew it.'

'Understand your class and work within its limits. Marxist lesson with a reverse twist.' Of, zoals Vonnegut dat meer dan twintig jaar op heel andere wijze zou verwoorden:

'When a dashingly-clad officer addresses such a frumpishly dressed bum, he scolds him, as an officer in an army must. But the officer's contempt is not, as in other armies, avuncular theatricality. It is a genuine expression of hatred for the poor, who have no one to blame for their misery but themselves.
A prison administrator dealing with captured American enlisted men for the first time should be warned: Expect no brotherly love, even between brothers. There will be no cohesion between the individuals. Each will be a sulky child who often wishes he were dead.
Campbell told what the German experience with captured American enlisted men had been. They were known everywhere to be the most self-pitying, least fraternal and dirtiest of all prisoners of war, said Campbell. They were incapable of concerted action on their own behalf. They despised any leader from among their own number, refused to follow or even listen to him, on the grounds that he was no better than they were, that he should stop putting on airs.'

Met Tolstoj als zijn grote voorbeeld, ontvouwt Mailer een als tragedie opgezet epos van antihelden in vier akten. In een lange reeks perspectiefwisselingen volgen we het wel en wee van een peloton Amerikaanse soldaten, hun officier en hun aller generaal, van de landing op het godvergeten Filippijnse eilandje Anopopei tot aan de wel erg plotselinge en toevallige overwinning, die met hun lijdensweg schokkend weinig van doen blijkt te hebben. In een reeks intermezzo's ('Time Machine') en koren ('Chorus') plaatst Mailer het verhaal van de hoofdrolspelers en de actie in breder perspectief, respectievelijk dat van hun jeugd en dat van de alledaagsheid, en schildert daarmee een dwarsdoorsnede van de Amerikaanse samenleving.

Het bredere perspectief

Hoe invloedrijk de door Mailer toegepaste combinatie van onderwerp, vertelstrategie, ontwikkeling en boodschap (revolutionair in de jaren veertig) zou worden, zou pas echt blijken toen een heel leger aan schrijvers en regisseurs zich aan Vietnam ging wijden. Zij deden dat ontegenzeggelijk met deze grootste Amerikaanse roman van de meest recente (en de grootste) oorlog in het achterhoofd: Vietnam-films volgen de wederwaardigheden en het roemloze lijden en verzet van het platoon steevast vanuit de backstories en perspectieven van de verschillende soldaten. Het is niet de makkelijkste vertelstrategie, want hij bemoeilijkt al snel het inlevingsvermogen van het publiek. Maar als het goed gedaan is (en daar zijn vaak extra veel pagina’s of minuten voor nodig) bewijst het grote diensten aan het hogere verteldoel: het uitlichten van (mede)menselijkheid van alle leden van het peloton maakt de wrede betekenisloosheid van de geëiste offers en de schamele troost van broederschap des te invoelbaarder, zodat de kracht van de uiteindelijke aanklacht tegen de oorlog en de macht vele malen versterkt wordt.

Zoals al het werk van Mailer is The Naked and the Dead boven alles een ontleding van the powers that be en, daarmee, een aansporing tot hun ontmaskering en onttroning. Als oorlog ergens goed voor is dan toch tenminste om – in de hogedrukpan van de volgens zijn eigen logica, naar zijn eigen doel marcherende, bewust onmenselijke micromaatschappij die een oorlogsmachine nu eenmaal moet zijn – de syndromen van de moedermaatschappij bloot te leggen... opdat zij behandeld mogen worden.

De vraag na de vraag

Met Tolstoj constateren zowel Vonnegut als Mailer dat oorlog een afgeleide is van de strijd om de macht, zoals de strijd om de macht dat is van samenleven. Oorlog is en zal altijd zijn, daar is weinig tegen te beginnen. Belangrijker wellicht is, in Vonneguts woorden, dat 'One of the main effects of war, after all, is that people are discouraged from being characters'.

Misschien is dat wel de vraag. Niet: waarom oorlog? Maar: hoe mens te blijven in een oorlog en daarna? Getuige de manier waarop zij in deze boeken hun 'karakters' opbouwen en behandelen, zien beide schrijvers in kunst een begin van een antwoord op die vraag. Al verschillen hun antwoorden uiteindelijk wel. Hoe de menselijke wil en ziel te redden die aan de hand van machtswellustelingen de maalstroom van de geschiedenis is ingeleid, opgeslokt en uitgespuwd? Berusting, zegt de een,tegen beter weten in. Verzet, zegt de ander, net zo goed tegen beter weten in.

Merlijn Olnon is manager academische boeken voor de Athenaeum Boekhandel, redactieraadslid voor Spui25 en redacteur van De Gids.