Recensie: De Romeinen in de Lage Landen – met GPS-coördinaten

Zeker vier eeuwen lang waren de Romeinen actief aanwezig in de noordelijke grensgebieden van hun rijk, in wat nu de Lage Landen zijn. Julius Caesar was de eerste die met zijn legioenen in onze contreien terecht kwam en tegen het jaar 400 was er weinig sprake meer van invloed vanuit Rome. De geschiedenis en archeologie van het Romeinse Rijk vanuit het oogpunt van de Lage Landen is door Herman Clerinx beschreven in Romeinse Sporen. Het relaas van de Romeinen in de Benelux met 309 vindplaatsen om te bezoeken. Door roel salemink.

Over de Romeinen in Nederland en België zijn in de loop der tijd genoeg boeken verschenen, maar een recente en toegankelijke studie was tot voor kort niet voorhanden. Edge of Empire: Rome’s Frontier on the Lower Rhine (vertaling van De Rand van het Rijk) van Jona Lendering en Arjen Bosman was het enige, en overigens uitstekende, boek over de geschiedenis van de Romeinen in de Nederlanden, maar nu is er ook het nieuwe boek van de Belgische journalist Herman Clerinx. Gezien de weinige populair wetenschappelijke titels op dit gebied is er zeker behoefte aan een dergelijk boek, maar in hoeverre is het anders dan het boek van Lendering en Bosman en in hoeverre voegt het iets toe?

Romanisering van de barbaarse stammen

In Romeinse Sporen wordt de geschiedenis van de Romeinse aanwezigheid in de Benelux beschreven vanaf de verovering van het gebied door Julius Caesar rond 50 voor Christus tot het terugtrekken van de garnizoenen begin vijfde eeuw na Christus. Het eerste deel is chronologisch van opzet en behandelt Julius Caesar en zijn Gallische oorlog, Keizer Augustus en zijn drang om het vrije Germania te bedwingen vanuit onze streken (en het falen daarvan), de Bataafse opstand in 69 na Christus, de Pax Romana, de onrustige derde eeuw, het Gallische keizerrijk, het afbrokkelen van de Romeinse macht en de zogenoemde ‘germanisering’ van de legioenen. In het tweede deel van het boek behandelt Clerinx uitingen van de Romeinse cultuur per thema: het Romeinse wegennet, taal, vervoer over water, grafgebruiken, villabouw, eten en drinken, steden en religie.

Clerinx besteedt gelukkig ook veel aandacht aan een van de meest interessante aspecten van de Romeinse cultuur in onze streken: de lokale hybride van Romeinse en Germaanse en/of Keltische gebruiken. Er is bij de verovering van nieuwe gebieden door de Romeinen altijd sprake van romanisering: de Romeinse cultuur wordt overgebracht op overwonnen volkeren. Dat deze volkeren naast hun Romeinse identiteit ook waarde hechtten aan hun eigen identiteit zorgt voor interessante en unieke verschijnselen. Een goed voorbeeld hiervan is de door de Bataven vereerde Hercules Magusanus, een combinatie van een lokale en een Romeinse godheid. Een ander sprekend voorbeeld is de Jupiterzuil, een fenomeen dat alleen in onze noordelijke streken wordt aangetroffen. Het is een monumentale constructie in steen van de Romeinse oppergod Jupiter, gezeten op een metershoge zuil die mogelijk is afgeleid van de Keltische/Germaanse bomencultus.

Typisch voor de Romeinse cultuur in onze streken waren de Jupiterzuilen: monumenten met boven een afbeelding van Jupiter en beneden een vierkant blok met op elke zijkant een godheid. de zuil van Aarlen werd in het winkelcentrum gereconstrueerd, als een voortdurende verwijzing naar het stadsverleden tijdens de oudheid. Uit besproken boek, copyright Herman Clerinx.

Varsseveld

Door de tekst heen worden vele archeologische sites genoemd, meestal gekoppeld aan het onderwerp van het hoofdstuk. Als er iets interessants te zien is (geweest) wordt er aandacht aan besteed en dit is wat mij betreft het interessantste deel van het boek, ook al betreft het in veel gevallen weinig opzienbarende overblijfselen. Zo komt Clerinx ook met het verhaal achter een curieus monument in het Achterhoekse Varsseveld, waar ik af en toe langsrijd op weg naar mijn oma die daar woont. Het is een 25 meter hoge zuil met bovenop duidelijk een Romeinse helm.

Het blijkt in de jaren tachtig neergezet door plaatselijke industriëlen die vonden dat de tot dan toe onbekende locatie van de bekende Varusslag (drie legioenen onder gouverneur Varus werden in 9 na Christus vernietigd door Germaanse stammen onder hun leider Arminius) eindelijk geclaimd moest worden: Varsseveld moest immers wel zijn afgeleid van Varusveld. Dat er niet kort daarna sterke archeologische aanwijzingen kwamen dat verder naar het oosten in Duitsland een grote veldslag in de Romeinse tijd had plaatsgevonden, doet weinig af aan dit wonderlijke monument, zeker ook omdat sluitend bewijs voor de locatie van de Varusslag nog steeds niet is gevonden.

Een andere interessante wetenswaardigheid noemt Clerinx bij de Belgische plaats Aarlen, dat in de Romeinse tijd een stad van enig formaat was. Er werd bij opgravingen wonderlijk genoeg botmateriaal van een dromedaris aangetroffen en het blijkt dat er verder op zeker 22 archeologische vindplaatsen in Noordwest Europa overblijfselen van dromedarissen zijn gevonden. Blijkbaar brachten de Romeinen deze dieren mee uit de andere kant van hun wereldrijk om er hier mee te pronken.

Archeologische reisgids of niet

Leuk zijn de beschrijvingen van minder bekende plaatsen om te bezoeken, hoe je er moet komen en zelfs de coördinaten van de plek of de dichtstbijzijnde parkeerplaats. De vraag is natuurlijk of er veel mensen zijn die de behoefte voelen iedere kruimel oudheid in onze streken te gaan bezoeken, maar het is fijn dat ze een keer zijn samengebracht in één boek. Grotere vindplaatsen zoals Nijmegen en Tongeren worden door het boek heen behandeld en aanwezige bezienswaardigheden worden meestal per thema genoemd. De opsomming van te bezoeken locaties is niet zodanig gestructureerd dat je bijvoorbeeld in Nijmegen met dit boek in de hand snel en makkelijk alle bijzondere locaties bij elkaar kunt vinden. Daar was dit boek nou juist bij uitstek geschikt voor geweest. Andere ‘oudheidreisgidsen’ zoals SPQR van Luc Verhuyk of Op reis door Griekenland van Hein van Dolen hebben wat dat betreft een praktischer opzet.

Landsgrenzen zijn artificiële constructies, benadrukt Clerinx een aantal keer. Af en toe behandelt hij een interessante site net over de grens in Duitsland (Trier) of Frankrijk (Bavay), maar, helaas houdt hij zich in de rest van het boek vrij strikt aan de Benelux als kader. Je moet ergens een grens trekken, maar het is jammer dat plekken als Xanten, Keulen en Bonn buiten beschouwing worden gelaten. Deze plaatsen waren onderdeel van wat in de eerste eeuw de provincie Germania Inferior was en waren van wezenlijk belang voor de Romeinse geschiedenis in onze streken.

GPS-coördinaten voor de geïnteresseerde leek

Clerinx richt zich in zijn boek erg op de geïnteresseerde leek en gaat uit van geen tot weinig voorkennis van alles wat Romeins is. Dit betekent dat veel tekst wordt gebruikt om dingen uit te leggen, die de meeste mensen die geïnteresseerd zouden kunnen zijn in de overblijfselen van de Romeinen in onze streken al wel weten. Beter had de auteur deze ruimte kunnen gebruiken zich te richten op het creëren van een echte reisgids, dan nog een algemeen geschiedenisboek te maken met archeologisch relevante voorbeelden uit onze streken.

Buiten het vaak nonchalante (of is het Vlaamse?) taalgebruik had er dus veel meer ingezeten als het niet tegelijkertijd een allereerste introductie in de Romeinse geschiedenis en cultuur én een zeer gedetailleerde archeologische gids van de Romeinse Benelux was geweest. Het boek heeft zeker waarde, want het is momenteel de enige brede geschiedenis van de Romeinen in Nederland die beschikbaar is in het Nederlands. Voor wie geïnteresseerd is in dit onderwerp is Romeinse Sporen een aardige introductie in de Romeinse cultuur, en omdat het aan de hand van lokale archeologische voorbeelden is, wordt het enigszins tastbaar. Ik zou zeggen: pak de auto, voer de coördinaten in en ga op zoek naar ons Romeinse verleden.

Roel Salemink is archeoloog en medewerker van Athenaeum Boekhandel.

Romeinse Sporen door Herman Clerinx is te koop bij Athenaeum Boekhandel en online te bestellen. Het boek wordt gratis thuisbezorgd.