Recensie: Een schot in Sarajevo

Bang! Een pistoolschot aan de Appelkade in Sarajevo op 28 juni 1914. Zo begint de graphic novel Gavrilo Princip, de man die WOI ontketende. Het is het schot waarmee hij niet alleen troonopvolger aartshertog Franz Ferdinand van Oostenrijk-Hongarije van het leven beroofde, maar ook een keten van gebeurtenissen in gang zette die als de Grote Oorlog – de Eerste Wereldoorlog – de geschiedenis zou ingaan en die aan miljoenen mensen het leven zou kosten. Tekenaar Henrik Rehr schetst het leven van Princip, de achtergronden van zijn daad en de gevolgen, op uiterst nauwkeurige wijze. Door martin smit.

Dit boek opent ijzersterk. We zien tekeningen, ongetwijfeld gebaseerd op nieuwsfoto’s, zonder commentaar of toelichting, tegen een zwarte achtergrond. Een auto met aartshertog Franz Ferdinand en zijn vrouw Sophie rijdt over de kade. Een man in het samengestroomde publiek lost twee schoten. Sophie overlijdt onmiddelijk, Franz Ferdinand enkele ogenblikken later. De schutter is de twintigjarige Servische nationalist Gavrilo Princip. Na zijn daad wordt hij overmeesterd door de politie.

In het Europa van 1914 waren ook Servië, Bosnië-Herzegovinia en Montenegro, regio’s die streefden naar onafhankelijkheid, deel van de dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije. De jonge Princip raakt betrokken bij een nationalistische beweging in Servië, genaamd de Zwarte Hand. Wanneer de aartshertog de Oostenrijkse troepen in Servië komt inspecteren, hoopt het groepje de monarchie in het hart te kunnen treffen door hem te doden.

Biografie

De van oorsprong Deense Rehr heeft van Gavrilo Princip een breed uitgemeten biografie gemaakt, in een secuur getekende stijl, met veel aandacht voor achtergronden, en voor details als gebouwen, auto’s en uniformen. Opmerkelijk is zijn soms per pagina wisselende indeling van de illustraties, het boek is absoluut niet traditioneel ingedeeld. Hij schroomt niet pagina’s scheef te kadreren, illustraties tot over een hele pagina uit te rekken of zigzag te plaatsen. Afhankelijk van de sfeer van het moment in het verhaal, omrandt hij de illustraties zwart, grijs of juist helemaal niet. Een witte kadrering op de pagina, zoals van oudsher gebruikelijk in veel stripalbums, komt in zijn boek niet voor.

Vrijheid

De ingewikkelde situatie op de Balkan in de jaren tien van de vorige eeuw, voortgevloeid uit allerlei politieke en strategische belangen van grootmachten als Oostenrijk-Hongarije, Turkije en Rusland, weet Rehr in kort bestek scherp neer te zetten. Ook voor de voortdurend opspelende nationalistische gevoelens bij de Serviërs blijft hij aandacht houden en hij weet duidelijk te maken dat deze in het dagelijks leven van veel bewoners een rol spelen.

Dat jongeren zoals Princip hierin meegezogen worden en bovendien bekend raken met anarchistische en marxistische literatuur, geeft aan dat hij zich zeker in de achtergronden van de aanslag heeft verdiept. Die bij studenten en jongeren opdoemende combinatie tussen nationalistische gevoelens en anarchistisch gedachtegoed is overigens opmerkelijk want vanuit anarchistisch perspectief ligt het volstrekt niet voor de hand naar vrijheid te streven en tegelijkertijd te vechten voor een onafhankelijke eigen staat. Het zal de algehele drang naar vrijheid zijn geweest die deze jongeren tot het ontdekken van allerlei vrijheidslievende en anti-autoritaire stromingen moet hebben gebracht.

Aanslag

Het is boeiend de achtergronden van de aanslag op de aartshertog en van het groepje van de Zwarte Hand te leren kennen. Beiden worden door Rehr duidelijk uitgelegd. Maar wat zijn versie van deze geschiedenis zo mooi maakt is dat hij voor een spanningsopbouw in het verhaal weet te zorgen naarmate de aanslag nadert.

Iedereen die de afgelopen maanden kranten en tijdschriften heeft gezien, waarin veel over de Eerste Wereldoorlog is gepubliceerd, is bekend met de aanleiding voor de aanslag en haar gevolgen. De lezer van Rehrs boek weet dan ook dat de aanslag zal plaatsvinden en wat de afloop zal zijn maar wordt, juist door de directe betrokkenheid van de hoofdpersonen, toch meegezogen naar dat fatale ogenblik. Rehrs tekeningen van de aanslagen en de gebeurtenissen daaraan voorafgaand en erna spugen als het ware het tumult, de paniek en de chaos van dat moment bij publiek en autoriteiten uit. Hij brengt dit verrassend en spectaculair in beeld: scheve kaders, groteske verhoudingen tussen voor- en achtergronden, tot de paginarand aflopende illustraties en paginagrote overzichtstekeningen van de situatie.

Oorlog

Op 28 juli 1914 verklaarde Oostenrijk-Hongarije de oorlog aan Servië. Rusland mobiliseerde daarop haar troepen en omdat Rusland niet reageerde op de Duitse eis om zich terug te trekken, verklaarde Duitsland Rusland de oorlog. Vanwege het verbond tussen Frankrijk en Rusland verklaarde Duitsland twee dagen later de oorlog aan Frankrijk. Toen Duitsland vervolgens België binnenviel besloot Engeland Duitsland de oorlog te verklaren. De Grote Oorlog was begonnen.

Voor het moment dat Princip schoot hadden zijn kameraden met provisorische bommen al een poging gedaan de aartshertog te doden. Allemaal werden ze gearresteerd, enkelen werden later geëxecuteerd, anderen kregen lange gevangenisstraffen. Princip werd veroordeeld tot een gevangenisstraf van twintig jaar. In 1918 bezweek hij in zijn cel als gevolg van tuberculose en mishandeling. Rehr besluit zijn boek met een uitspraak van Princip: ‘Die oorlog was er toch gekomen, ik heb alleen de trekker overgehaald.’

Martin Smit is redacteur van het tijdschrift de As en publiceerde o.a. artikelen in de As, de Parelduiker en Leovardia en is medewerker van Athenaeum Nieuwscentrum.

Gavrilo Princip door Henrik Rehr is te koop bij Athenaeum Nieuwscentrum en te bestellen op Athenaeum.nl. Hij wordt gratis thuisbezorgd.