Recensie: Het lot van de democratie

In 'De Loterij van Babylonië' beschrijft dichter Jorge Luis Borges een stad waarin elke inwoner elke maand per loting een nieuwe plek in de maatschappij krijgt toegewezen. Proconsul wordt dief, slaaf wordt priester en priester wordt koopman. David Van Reybroucks pleidooi voor loting beperkt zich voorlopig tot de politiek, maar mocht ik op den duur toch worden ingeloot op zijn positie van bekend Vlaams intellectueel, dan zal ik zijn boek verdedigen als het mijne: Tegen verkiezingen overtuigt misschien niet overal, maar is een broodnodige oproep tot vernieuwing. Door misha velthuis.

Van Reybrouck liet onlangs in de Volkskrant optekenen dat hij 'echt geen zin' had in het schrijven van Tegen verkiezingen en dat hij de afgelopen maanden liever had besteed aan een nieuwe dichtbundel. Toch voelde hij zich geroepen om zijn bekendheid - onder andere verworven met het boek Congo en zijn betrokkenheid bij de G1000 - aan te wenden om de democratie te redden. Van Reybroucks opofferingsgezindheid brengt ons een interessant pleidooi: herintroduceer de loting in de democratie.

Democratie in nood

We moeten ons volgens Van Reybrouck namelijk grote zorgen maken over onze democratie. Het recente kiezersverzuim, het kiezersverloop, en de leegloop van politieke partijen wijzen op een legitimiteitscrisis van proportie en met de efficiëntie is het ook niet best gesteld. De vertrouwenscrisis tussen burgers en politici leidt tot een stoelendans van regeringen, en de daarmee verbonden 'chronische verkiezingskoorts' en 'afmattende mediastress' zorgen ervoor dat politieke partijen steeds meer moeite hebben met het vinden van werkbare compromissen.

Diagnose, pathogenese en remedies

In onze zoektocht naar werkbare oplossingen hebben we volgens Van Reybrouck een enorm bord voor onze kop: electoraal fundamentalisme - het geloof dat democratische vertegenwoordiging alleen via verkiezingen tot stand kan komen. En dat is frappant, want 'de electorale vertegenwoordiging' werd eeuwenlang beschouwd als het ondemocratische broertje van 'de aleatorische vertegenwoordiging' - vertegenwoordiging door middel van loting. Daar waren uiteenlopende denkers als Aristoteles, Montesquieu, Rousseau en Burke het over eens.

De Franse revolutionair Marat verwoorde zijn afkeer van verkiezingen als volgt. 'Wat zullen we bereikt hebben als we eerst de aristocratie van de nobelen vernietigen om haar vervolgens te vervangen door een aristocratie van de rijken?' Deze anti-electorale sentimenten zijn de afgelopen eeuwen dusdanig verwaterd dat we onze democratie nauwelijks meer kunnen voorstellen zonder verkiezingen. Onterecht, volgens Van Reybrouck, want de aleatorische vertegenwoordiging is hét antwoord op de bovengenoemde problemen. Daarom bespreekt hij in het vierde en laatste hoofdstuk een aantal manieren om loting in onze democratie te verwerken. Hij noemt een aantal bestaande succesvolle en minder succesvolle initiatieven, en besteedt extra aandacht aan de uitgewerkte plannen van de Amerikaanse onderzoeker Terill Bouricius.

Waar is de bijsluiter?

Symptomen, Diagnose, Pathogenese, Remedies, dat zijn de titels van de vier hoofdstukken waarin Van Reybrouck zijn vinger aan onze democratische pols legt. Maar als we dan toch in medische termen spreken, dan mis ik als bezorgde patiënt iets cruciaals: waar is de bijsluiter? Wat zijn de risico's? Wat zijn de trade-offs? Pierre Rosanvallon waarschuwde ons in Democratie en Tegen-democratie: er bestaat geen panacee die alle spanningen binnen de democratie kan wegnemen. Ook loting heeft nadelen, zoals bijvoorbeeld politicoloog Tom van der Meer benadrukt.

Toegegeven, het is precies de tegenwind waar Van Reybrouck aan het einde van zijn boek om vraagt, maar het had Tegen verkiezingen sterker gemaakt als hij wat meer ruimte had genomen voor zelfkritiek. Het is daarbij een gemiste kans om dieper in te gaan op de werking van zijn medicijn. Want hoewel zijn laatste hoofdstuk 'Remedies' een aantal interessante 'vaccins' beschrijft, blijft de werking - de verbinding tussen symptoom, pathogenese en remedie - impliciet en onderbelicht. Hoe valt loting in een gemedialiseerde 'incidentalistische' maatschappij? Een maatschappij waarin bevolkingsgroepen steeds meer op hun strepen staan en elkaar steeds minder lijken te vertrouwen? Een extra hoofdstuk (Pharmacodynamiek?) had het boek niet misstaan.

Energie

Dat neemt niet weg dat ik na het lezen van Tegen verkiezingen vervuld was van een zeldzaam soort energie. De energie van het besef dat het anders kan. Dat we bij wijze van spreken niet per se hoeven te kiezen tussen een Mercedes en een Volkswagen, maar dat we ook kunnen fietsen. Het oprekken van de keuzeruimte, dat is een belangrijke taak van opiniemakers, en daar is Van Reybrouck bijzonder goed in geslaagd. En hij schrijft het mooi op. 'Toen ging het om stemrecht, vandaag gaat het om spreekrecht. Maar in wezen is het dezelfde strijd: het is de strijd voor politieke ontvoogding en voor democratische inspraak. We moeten de democratie dekoloniseren.' Die frasen lenen zich prima voor die op handen zijnde dichtbundel. Mocht Winston Gerschtanowitz morgen met een cameraploeg en een grote bos bloemen voor mijn deur staan - 'gefeliciteerd, u bent deze maand David Van Reybrouck!' - stap ik daarom graag in zijn schoenen. De zwartmonturen bril ligt klaar.

Misha Velthuis studeerde Fysische Geografie (BA) en Politicologie, richting Internationale Betrekkingen (MA). Momenteel werkt hij op de School of Oriental and African Studies in Londen aan een promotieonderzoek.