Recensie: Het voorchristelijke Jodendom in al zijn diversiteit en detail

Ondanks dat de kerk ons graag anders doet geloven, is het beslissende moment in de ontstaansgeschiedenis van het christendom niet de geboorte van Jezus. Ook niet zijn kruisiging of wederopstanding. Het beslissende historische moment was het jaar 70, en de vernietiging van de tempel in Jeruzalem. Toen raakte Israël verdeeld, zoals de titel luidt van het nieuwe boek van de eigenzinnige oudheidkundige Jona Lendering, een complexe, maar lovenswaardige beschrijving van de gedeelde geschiedenis van twee wereldreligies. Duidelijk wordt dat kerken het geloof in Jezus verkondigen, en niet het geloof van Jezus. Door maarten muns

N.B. We publiceerden eerder voor uit Israël verdeeld. Lees een fragment op Athenaeum.nl.

Een ander Jodendom

Toen Romeinse legers na een langdurige en bloedige oorlog de tempel in Jeruzalem vernietigden kwam het oude tempeljodendom ten einde, en ontstond het rabbijnse Jodendom, zoals we dat nu kennen. De vernietiging van de tempel was ook de aanleiding voor de veelal Joodse volgelingen van Jezus van Nazareth om zich als aparte religie te organiseren.

Na dat noodlottige jaar 70 groeiden het jonge christendom en het nieuwe rabbijnse Jodendom spoedig uit elkaar. Maar de religies hebben een vaak vergeten gedeeld verleden. Het is precies dit gezamenlijke verleden waarop Lendering zich richt in Israël verdeeld. Hij bespreekt de periode van pakweg 180 v. Chr tot 70 n. Chr, toen er een heel ander Jodendom bestond dan nu. Het offeren van dieren in de tempel stond daarin nog centraal, er was nog geen vaststaande verzameling religieuze teksten en dientengevolge waren allerlei stromingen met elkaar in discussie over halachische vraagstukken: hoe te leven volgens de wetten van God? Een belangrijke, maar nevelige periode, die méér is dan een voorbode van Jezus en het christendom.

De materie is complex

Lendering is erop gebrand uit te leggen hoe oudheidkundigen wetenschap bedrijven. Die methode onderscheidt echte oudhistorici van ‘kwakhistorici’, en weerlegt de bergen onzin over de oudheid die op internet en in sommige populairwetenschappelijke boeken te vinden is. De materie is complex en omdat hij weigert zaken sensationeler te maken dan ze in werkelijkheid zijn, is hij niet altijd even toegankelijk. Lendering is daar open over. ‘Als u een page turner zoekt, is dit niet uw boek,’ waarschuwt hij vooraf.

Het vergt inderdaad wat inspanning om Israël verdeeld te lezen. De eerste hoofdstukken, die vooral over de politieke ontwikkelingen gaan, zijn, om eerlijk te zijn, gortdroog. Maar wel van belang: sinds de Makkabeeën het koninkrijk Judea aan het Seleucidische Rijk ontworstelden raakte het land en de religie langzaam verdeeld. Het ambt van hogepriester was gecorrumpeerd. Op het moment dat de Romeinen het land in 67 v. Chr. annexeerden was elke politieke eenheid ver te zoeken. Bij veel joden leefde de hoop op een messias, die eenheid zou brengen, bij anderen het geloof in de eindtijd: alles zou spoedig ten onder gaan.  

Vier sektes

Interessanter wordt het boek wanneer Lendering de religieuze diversiteit in die periode blootlegt en we mogen lezen over sektes als Farizeeën, Essenen en Sadducenen en een nationalistisch-achtige ‘vierde filosofie’. Ze worden beschreven door de Romeinse historicus Flavius Josephus (een van de favoriete bronnen van Lendering) die ze vergelijkt met Griekse filosofische stromingen. Een misleidende vergelijking volgens Lendering, maar wat deze sektes wel behelsden blijft schimmig. Oudheidkundigen weten het niet precies.

Fragmentarische bronnen, zoals de beroemde Dode Zee-rollen geven hier en daar een klein inkijkje, maar veel blijft onduidelijk en speculatief. Het is nauwelijks een kritiek op de auteur te noemen. Israël verdeeld is niet een boek dat vertelt ‘hoe het zit’, maar eerder een boek dat beschrijft hoe oudheidkundigen op basis van kleine stukjes bewijs een verloren wereld proberen te reconstrueren. 

Jezus was een Jood

Dan de hamvraag: hoe moeten we Jezus van Nazareth plaatsen in deze op alle mogelijke manieren verdeelde, Joodse wereld? Hij was een gelover en aankondiger van de eindtijd, zoveel is zeker. En verder?

‘Halfgeschoold en afkomstig uit een provinciestadje, vertegenwoordigde Jezus een ander type autoriteit dan de schriftgeleerden. Hij stond dichter bij de chakram, bij mannen als Honi de Cirkeltrekker, diens zonen en Hanina ben Dosa: mensen die een zo persoonlijke band met God hadden dat ze konden gelden als zijn zonen.’

Het teruggrijpen op vele eerder aangehaalde figuren is kenmerkend voor de Lenderings nogal academische stijl (en Honi de Cirkeltrekker is een naam die je dan best weer even in de appendix mag opzoeken) Jezus verkondigde de eindtijd, de ondergang van de huidige orde en de komst van een nieuw koninkrijk, dat van God, waarin ook plaats was voor niet-joden. Een visie die recht tegen elke gevestigde autoriteit inging. Maar hij was tegelijk ook een Jood, die zich bezig hield met halacha, hoe te leven volgens de Wet. Lendering probeert het allemaal zo goed mogelijk uit te leggen, hoe moeilijk het met onze moderne westerse blik soms ook te begrijpen is. Duidelijk is in ieder geval volgens Lendering dat de kerken het geloof in Jezus zijn gaan prediken, niet het geloof van Jezus.

Met de verwoesting van de tempel in 70 zagen veel van Jezus’ Joodse volgelingen een vervulling van zijn profetie, namelijk de ondergang van de wereld. Voor de volgelingen van Jezus waren de machtsaanspraken van het nieuwe Rabbijnse Jodendom onaanvaardbaar. Synagogen begonnen hen uit te sluiten. Paulus stelde het geloof in en de verlossing die het zou brengen open voor niet-joden. Ergens in de derde of vierde eeuw was de breuk totaal, maar de aandacht die Lendering aan de gebeurtenissen van na 70 besteedt is helaas wat summier. 

Een pageturner

Hoewel Israël verdeeld erg gedetailleerd is, blijf je als lezer met een hoop vraagtekens achter. Lendering vertelt hoe rijk en divers het voor-Christelijke Jodendom is, maar geeft tegelijk aan dat oudheidkunde vaak alles behalve sensationeel is. Maar voor mensen die enigszins geïnteresseerd zijn in het onderwerp is het boek, ondanks Lenderings waarschuwing vooraf, wel degelijk een pageturner, omdat het eindelijk inzicht geeft in wat we wel en vooral ook wat we allemaal niet weten. 

Maarten Muns is historicus en wetenschapsjournalist, voor onder andere Kennislink en NRC Handelsblad.