Recensie: Iran echt begrijpen

In 2009, nog voordat de Arabische Lente de ene na de andere dictatuur in het Midden-Oosten wegvaagde of op zijn minst op de proef stelde, waren de ogen van de wereld gericht op Iran. Toen de zittende, conservatieve president Ahmadinejad met overweldigende meerderheid won van zijn immens populaire en meer hervormingsgezinde tegenstrever Mir Hoessein Moussavi was voor veel jonge Iraniërs de maat vol. Die 'mislukte revolutie' was een van de redenen waarom Michael Axworthy om Revolutionary Iran. A history of the Islamic Republic schreef. Door maarten muns.

N.B. Axworthy's boek is een van de Penguinpockets die deze zomer tot wel 25% goedkoper zijn. Revolutionary Iran is van € 16,95 nu € 12,50.

Misverstanden

De massale demonstraties die volgden op de frauduleus verlopen Iraanse presidentsverkiezingen van 2009 - die de regering alleen met zware repressie wist te beëindigen - maakte dat er even hoop gloorde op verandering in de Islamitische Republiek. Die verandering kwam er echter toen niet. Na bloedige repressie van de demonstraties zat Ahmedinejad voor nog eens vier jaar stevig in het zadel, een teken dat de religieuze leiders van het land voorlopig aan de conservatieve koers wilden vasthouden. De mislukte presidentsverkiezingen, de demonstaties en de kortstondige hoop op verandering hebben het negatieve imago dat in het Westen toch al van Iran bestond, geen goed gedaan. Het versterkte het beeld dat Iran sinds de revolutie van 1979 nog altijd een land is dat een gesloten, isolationistische koers wil varen en waar andersdenkenden meedogenloos onderdrukt worden.

Daarin mag misschien een kern van waarheid zitten. Toch bestaan er een hoop misverstanden over de Islamitische Republiek, zoals Axworthy overtuigend beschrijft in zijn inleiding. De grote meerderheid van de Iraanse bevolking bestaat uit sjiitische moslims, een stroming die binnen de Islamitische wereld juist een minderheid is. De beelden van Iraanse menigten die antiwesterse leuzen scanderen tijdens religieuze demonstraties geven de indruk dat Iraanse sjiieten gevaarlijke fanatiekelingen zijn. Maar in werkelijkheid betekent de Iraanse religieuze hiërarchie dat religieuze Iraniërs onder vrij strikte controle staan van religieuze autoriteiten, waarvan er opvallend veel een progressieve en gematigde houding hebben. Het is juist het soort hiërarchie dat in de soennitische moslimwereld ontbreekt, en sommige onderzoekers wijten het ontstaan van radicale groepen als Al-Qaeda aan het gebrek aan dergelijke controle en hiërarchie. Ook wordt Iran vaak als agressief weggezet, maar heeft het sinds begin achttiende eeuw geen serieuze oorlog meer gevoerd. Deze en vele andere misverstanden die er over Iran sinds de revolutie van 1979 bestaan waren voor Axworthy reden om een geschiedenis van de Islamitische Republiek te schrijven. Hij was hoofd van de sectie Iran van het Britse ministerie van Buitenlandse Zaken, bezocht het land talloze keren en is tegenwoordig directeur van het Centrum voor Perzische en Iraanse studies van de Universiteit van Exeter. Wanneer het over Iran gaat mag hij dus met recht een expert genoemd worden.

Achtergronden

Axworthy besteedt dan ook veel aandacht aan de achtergronden van de revolutie: de geschiedenis van de soennitische en sjiietische stromingen binnen de islam, de vaak vergeten constitutionele revolutie van 1905 en het sinds de jaren vijftig decadente en tirannieke bewind van de Sjah, dat volgde op een coup tegen democratisch gekozen leider Mohammed Mossadeq, met steun van de CIA en MI5. Het zijn allemaal factoren die de Islamitische Revolutie van 1979 begrijpelijk maken. De revolutie zelf, en ook de jaren van consolidatie en de in 1980 uitgebroken Iran-Irakoorlog, aan Iraanse zijde ook wel bekend als de Opgelegde Oorlog (de oorlog begon door Iraakse agressie, gesteund door de VS en enkele Europese landen), beschrijft Axworthy opvallend als een periode vol van onzekerheid en onrust bij het nieuwe Iraanse regime, hoewel het naar de buitenwereld toe buitengewoon zelfverzekerd overkwam.

In het hoofdstuk over de oorlog wordt de lezer overstelpt met details, bijvoorbeeld over vernietiging van een Iraakse helikopter door een Iraanse F14 Tomcat:

‘The Iraqi attack helicopter destroyed on 7 September was hit not by an air-to-air missile, but by the F14's 20mm rotary cannon (configured like a nineteenth-century Gatling gun, firing from six rapidly rotating barrels, souding from a distance like tearing corrugated cardboard). As an air superiority fighter, the F14 should probably not, according to the stadard docterine, have been engaged the helicopters at all; and its crew should have used a Sidewinder air-to-air missile rather than the cannon (in fact the F14 fired two Sidewinder missiles that missed before resorting to the cannon). But the result was that a helicopter was destroyed, and the Iraqi attack was disrupted.’

Elke feitelijke uiteenzetting van Axworthy dient weliswaar een doel - in dit geval wil hij aantonen dat het Iraanse leger nog niet goed met het door Amerika geleverde militair materieel kon omgaan - maar maakt het soms moeilijk de grote lijnen in het boek te blijven volgen.

Goed voorbereid op reis

Hoewel Axworthy een zonder meer een belangrijk boek heeft geschreven vergt het soms een behoorlijke inspanning om Revolutionary Iran te lezen. Het bevat veel, heel veel informatie, is wat droog opgeschreven en door de vele anekdotes raken de grote lijnen af en toe zoek. Zijn eerdere boek over Iran - Empire of the mind, over de 3000 jaar oude cultuurgeschiedenis van het land - had al te lijden onder dit gebrek: heel veel informatie, maar op een niet altijd even aansprekende manier gebracht. Axworthy is idolaat en zeer deskundig op het gebied van alles wat met Iran te maken heeft, maar hang naar details maakt wel dat hij het algemene publiek af en toe uit het oog verliest.

Axworthy lijkt zijn boeken vooral te schrijven voor mensen die een a priori interesse hebben in een van de belangrijkste landen van het Midden-Oosten. Voor diegenen die de politiek en de cultuur van Iran nu eens écht willen begrijpen, bijvoorbeeld om goed voorbereid een reis door de islamitische republiek te kunnen maken. Voor hen zijn zowel Revolutionary Iran als Empire of the mind meer dan onmisbaar om het land goed te kunnen begrijpen.

Maarten Muns is historicus en wetenschapsjournalist, voor onder andere Kennislink en NRC Handelsblad.