Recensie: Kluchtig naturalisme op het platteland van Zuid-Afrika

Degeneratie binnen één generatie godverlaten Afrikaners, tegen het decor van een al even getergd landschap, dat is geen overdreven typering van de moderne klassieker Kroniek van Perdepoort van Anna Louw die Van Oorschot, Amsterdam na Tafelberg Uitgewers, Kaapstad als tweede uitbrengt. De roman verscheen in 1975 en werd in Zuid-Afrika meervoudig bekroond. Louw (1913-2003) is met recht gedoopt tot voorloper van Marlene van Niekerk en J.M. Coetzee.

Kroniek van Perdepoort geeft zich niet makkelijk gewonnen. Weerbarstig is het woord dat opkomt, moeilijk te veroveren maar - net als Zuid-Afrika zelf - van een wonderlijke charme als je er eenmaal oog voor krijgt. Van meet af aan drukken de barre weers- en levensomstandigheden op de lezer: de blakerende zon, de ijzige wind en de dorre, stenige bodem vinden hun evenknie in stoffige huizen, sjofele hutten, afgedragen kleren, gammele paarden en dito auto's. Geen wonder dat de personages murw zijn en hun laagje beschaving zwaar bladdert. Wat het boek redt zijn de groteske humor, het lepe observatievermogen en de hoogstpersoonlijke, prikkelende stijl van de schrijfster. Ze is meedogenloos - nog zo'n zware kwalificatie, maar ook die is terecht bij Louw.

Vrije val

Het verhaal begint met de val van een doodskist, die tot ontsteltenis van de omstanders steeds sneller naar beneden kachelt. Het pad was te smal, de voorbereiding te zuinig, de herbegrafenis een onzalig idee dat zowel de familieleden als hun dorpsgenoten uit het lood brengt.

De vijf zoons van het te herbegraven echtpaar zijn al voor de dood van hun ouders in de neergang terecht geraakt, ieder volgens zijn eigen route en stijl. Vader Koos Lotriet was een eigenzinnig, ondernemend man die zijn vermetele aankoop: een braakliggend stuk land, tot ontginning bracht en rendabel wist te maken, en het optuigde met een aanzienlijk herenhuis. Moeder Dora was zorgzaam en weinig opvallend, de persoonlijkheid van pa domineerde maar was helaas niet erfelijk.
De zoons lijden aan respectievelijk lichtgelovigheid, hebzucht, drank- en vraatzucht, levensangst en onhandelbare lustgevoelens. Hebzucht levert nog het meeste op, dat zal niet verbazen. Attie Hardehand hoeft in ieder geval geen armoe te vrezen, maar hij is verre van gelukkig: altijd bezorgd over zijn bezit, getrouwd met een ziekelijke, vroegoude vrouw, vader van een zwakbegaafde zoon die het liefst met de geiten (of de bedienden) verkeert en een zinnelijke dochter die onfortuinlijke pogingen doet de ware te vinden. De andere nakomelingen zijn of kleurloos en onbeduidend - die redden het altijd wel, met hun camouflage -, of zelfzuchtig en dierlijk, zoals Jaco, die af en toe een van zijn ooms een lift naar de stad geeft: 'Jaco's grote, donkere handen rustten vol bezitsdrang op het stuur, strijdvaardig bultten zijn schouders onder het dunne overhemd.'

Hel

Maar het is niet alleen de natuurlijke voorbestemming, het zijn ook de anderen die je leven om zeep helpen. Concurrentie tussen de broers, om de gunst van de vader, om het land, om respect; strijd tussen echtelieden die elkaar sarren dat het een lust is; dorpsgenoten die uit zijn op leedvermaak - broer Jan vat het effectief voor zichzelf samen:

'Hij was lang genoeg op aarde om erachter te zijn gekomen dat je mettertijd wordt wat de anderen van je verwachten. Je vloeit als warme was in de vormpjes die zij gereed houden. (Ten koste van jouzelf, misschien!) Maar af en toe, op momenten van somberheid, vroeg Jan zich af of het soms aan zijn huwelijk lag. Jan-en-Letta-Pompoen!'

De verwachtingen van je ouders kunnen dodelijk zijn, ervaart broer Klaas Kamer die medicijnen moet studeren:

'"Het is toch duidelijk, m'n jongen," hield zijn moeder haar pleidooi op de drempel van zijn slaapkamer, "dat jij niet op een boerderij zult aarden." Zij had die keer wat appelflapjes bij zich op het dienblad, omdat Klaas het had vertikt om samen met het hele gezin thee te komen drinken. Hij had die zondagmiddag zelfs gebeden, maar van zowel het gebed als van de appelflapjes was hij misselijk geworden; intussen was zijn blik strak gericht op de onbestemde vrees die hem werd ingefluisterd, hij wist zelf niet door wát.'

Wakker

Het is wonderlijk in een roman van 1975 zo veel naturalistische trekken te zien. Ook bij de kleurlingen, die hun eigen begrafenis te regelen hebben en romantechnisch in alle opzichten een tegenhanger vormen voor de familie Lotriet, vecht men elkaar de tent uit, gaapt de generatiekloof en regeert de angst. En toch doet het geheel modern en oorspronkelijk aan. Misschien zijn we weer terug bij af, met de inzichten van de biomedische wetenschap die zich opdringen: de mens is gedetermineerd, naar lichaam en geest. Zeker is dat Louw haar lezers wakker houdt, met inventieve beelden zonder enige mooischrijverij, zoals deze:

'… haar onbekommerdheid gaf hem het gevoel dat hij een sufferd was, zoals wanneer je in ondiep water gaat zwemmen en denkt dat de bodem ver onder je ligt.'
(Oom Chris Predikant probeert tegen wil en dank zijn nicht Adriana te verleiden.)

'… ik ben geen verholen sadist […]. Ik ben veel te onverschillig om al die moeite te doen. Een beetje als de maan, dacht hij, die vanavond niet helderder had kunnen schijnen, bijna driedimensionaal, de Melkweg lag als een uitgebrande tak over de hemel.'

Het boek dooft uit als een nachtkaars, als de levensangstige Klaas in het donker per ongeluk weer eens troost heeft gevonden bij zijn vrouw Annie maar voor het ochtendgloren naar zijn eigen bed terugsluipt. Wat een aandoenlijk, deerniswekkend zootje, wat een zucht van cathartische verlichting als je het boek dichtklapt.

Hoop

Alle lof voor de uitgever, voor weer een vertoon van lef, goede smaak en een voorbeeldig uitgevoerd boek: niet alleen mooi vormgegeven maar ook bijzonder praktisch in elkaar gezet, met verklarende woordenlijst en een stamboom van beide treurige families, de bazen en de knechten. Ook het Letterenfonds droeg bij: het steunde zowel de vertaler als de uitgeverij. Er is nog hoop; het is niet alles commercie wat er blinkt.

Esther Wils is redacteur en redactiesecretaris van De Gids.

Bestel nu Anna Louws Kroniek van Perdepoort. Op werkdagen besteld, morgen gratis thuisbezorgd.