Recensie: Meer licht over Europa

In Meer licht laten negen hedendaagse Europese schrijvers zich inspireren door de vermeende laatste woorden van Johann Wolfgang von Goethe: 'Mehr Licht'. De essays, brieven, korte verhalen en overdenkingen verwijzen naar de Verlichting, Joseph Conrads Heart of Darkness en Goethes Faust. Meer licht brengt het werk van buitenlandse, vaak onbekende schrijvers verrassend onder de aandacht. Door niet alleen gevestigde namen, maar ook jong talent aan het woord te laten. Door een speelse confrontatie met Goethe, of door de laatste woorden van de schrijver van een politieke pointe te voorzien. Door jerker spits.

N.B. Meer licht verschijnt naar aanleiding van de Nacht van de Europese literatuur op 14 mei in de Brakke Grond. In talloze Europese steden wordt de nacht gevierd met optredens van buitenlandse schrijvers.

Trots op Europa

In haar inleiding wijst Margot Dijkgraaf op de verworvenheden van Europa. Ze vat de kritiek van de Amerikaanse filosofe en essayiste Susan Neiman samen: anderen zijn trots op Europa, Europeanen niet.

'Wij Europeanen zien, kortom, niet hoe goed we het hebben en hoe geweldig het is wat we bereikt hebben. We zeuren over grenzen, we twijfelen aan onze identiteit, we zijn ons zelfvertrouwen kwijt. We stellen vast dat we van de ene in de andere crisis terechtkomen en kijken met afgunst naar groeiende economieën elders in de wereld. En toch, zegt Neiman, zijn nergens ter wereld de idealen van de Verlichting zozeer verwezenlijkt als in het hedendaagse Europa.

Net als Neiman benadrukt Dijkgraaf dat Europeanen trots mogen zijn op de verworvenheden van hun continent.

Faust en fotografie

Goethes uitspraak is op allerlei manieren geïnterpreteerd. Was het een verzoek van de oude Goethe, op zijn sterfbed in Weimar, de gordijnen wat meer open te schuiven? Is het de mystiek van een hemel die zich opent? Ook de negen Europese schrijvers uit Meer licht slaan verschillende wegen in. Ik ga hieronder op drie van hen in. Het zijn de stukken uit de bundel die mij het meeste raakten, vanwege het spel met thema's uit Goethes werk (de Hongaar János Bodnár), het belichten van een duistere kant (de Nederlandse Manon Uphoff) en de politieke lading die de schrijver aan Goethes laatste woorden geeft (de Fransman Fabrice Humbert).

De Hongaarse schrijver en journalist János Bodnár schrijft een brief van Goethe uit een witgesneeuwd Weimar aan hemzelf ('Waarde János'). Goethe schrijft aan Bodnár dat het best mogelijk is dat hij vanaf zijn sterfbed 'slechts wilde bewerkstelligen dat men die rotluiken wat verder open zou duwen'. Goethe vraagt zich af waarom dat verzoek 'tot een waarheid met eeuwigheidswaarde moest worden opgeblazen'.

Bodnár laat Goethe stilstaan bij zijn natuurwetenschappelijke experimenten voor zijn kleurenleer, en de belichting van voorwerpen. Bodnár, lange tijd werkzaam als foto-editor en auteur van verschillende boeken over de Hongaarse fotografen, verbindt Faust met fotografie:

'We schrijven 1816; ik bevroedde nog niet, dat met de komst van de fotografie voortaan elke serieuze fotograaf zijn leven lang zou wachten op dat ene moment waarvoor Faust zelfs zijn zielenheil zou opofferen aan Mefisto:

"Hoort ooit het ogenblik mij smeken: blijf nog, je bent zo wondermooi!"

Dan flitst er een licht; de sluiter klikt.'

Bodnár, die twee boeken over de Hongaarse fotograaf André Kertész schreef, laat Goethe, de schrijver die zelf stond voor talloze verbindingen tussen culturen, pleiten voor een uitwisseling van meer licht: 'OstLicht, WestLicht, MehrLicht.'

Bittere tong

Een meer duistere kant belicht Manon Uphoff in 'Heart of Darkness - Waar ben ik?'. De meeste reisverhalen kunnen haar niet bekoren:

'Over alles, hoe goed geschreven ook, hangt het treiterig zweem van toerisme, die verfletste vorm van kolonialisme. De reiziger zelf bevindt zich in wereldse pauzestand - op veilige afstand van de oude omgeving en van alle invloeden die daarbij horen. In zekere zin het verhaal van The Hobbit, de aan comfort en veiligheid gehechte, die - tóch uitverkoren - de wereld in trekt, maar heel goed weet dat hij daarna weer van het eigen, geordende bestaan zal kunnen genieten. Lekker het hol weer in.'

In goede reisverhalen is het reizen van een totaal andere orde. Het houdt 'een langduriger verblijf en verplaatsing in'. Ook daarin wordt een verhaal over het vreemde vertelt, 'maar met bittere tong.' Het zijn verhalen waarin de vraag of je weet waar je bent, waarom je er bent, en in hoeverre je aanvaardt waar je bent, voortdurend meezindert. Een voorbeeld van zo'n verhaal is Joseph Conrads Heart of Darkness. De laatste woorden van Kurtz in deze roman lijken de tegenhanger van die van Goethe: 'The horror! The horror!' Die woorden roepen een nacht op, een innerlijke wildernis of duisternis. 'Meer licht, we kwamen om het te brengen, we dachten het zelf te zijn, en wat zien we: "Afgrijselijk, afgrijselijk!"'

Nationalisme

'Zoals altijd mag iedereen er zijn eigen gedachten over hebben,' schrijft de Franse schrijver Fabrice Humbert over Goethes laatste woorden, 'en ook ik zal dat doen, met laakbare lichtvaardigheid.' Maar lichtvaardig springt Humbert niet met de woorden om, hij plaats een politieke pointe. Goethe had als Duits schrijver een oprechte belangstelling voor de Franse en Italiaanse cultuur, hield van de Oriënt en sprak als eerste over het ontstaan van een wereldliteratuur. Dit bevestigt de Franse schrijver in zijn afkeer van alle vormen van nationalisme. 'Wij, Europeanen, van de twintigste eeuw [sic], hebben dat licht nodig, die opening, op dit moment waarop in Frankrijk zoals elders de gevaren de kop opsteken.'

De verschillende stemmen en invalshoeken maken van Meer licht een afwisselende bundel, die je met plezier leest. Het is een mooi vertrekpunt voor een verdere reis, een uitnodiging om meer van het werk van deze negen Europese schrijvers te lezen.

Jerker Spits is germanist. Hij promoveerde in 2008 op een proefschrift over de Duitstalige autobiografie en schreef over Duitse literatuur voor Trouw, De Gids en De Academische Boekengids.