Recensie: Ontdekkingen vanuit een luchtballon

In The Adventures of Baron von Munchhausen (Terry Gilliam, 1988) ontsnapt de baron op spectaculaire wijze uit een belegerde stad met een luchtballon van aan elkaar genaaid damesondergoed. Die scène heeft Robert Verhoogts De wereld vanuit een luchtballon. Een nieuw perspectief op de negentiende eeuw niet gehaald. Alle andere aspecten van de geschiedenis van de luchtballon en zijn invloed op kunst, literatuur, wetenschap, reizen en fotografie beschrijft hij in zijn hoogst leerzame en vermakelijke boek uiterst gedetailleerd. De luchtballon veranderde de kijk van de mens op zijn leefomgeving. Door martin smit.

De wens te kunnen vliegen heeft altijd tot de verbeelding gesproken, van de mythe van Daedalus en Icarus af aan. De periode sinds het moment dat de mens het luchtruim kon kiezen is op de hele menselijke geschiedenis maar een micro-ogenblik. Dat was pas in 1783. De eerste heteluchtballon steeg toen omhoog, in Frankrijk, ontworpen door de gebroeders Montgolfier. Die eerste vlucht was nog onbemand, er volgden vluchten met dieren en in hetzelfde jaar de eerste bemande vlucht, uitgevoerd door Pilâtre de Rozière, in een ballon van de Montgolfiers: als eerbetoon een Montgolfière genoemd. Al snel na de experimenten in Frankrijk kreeg het stijgen en vliegen met een luchtballon vervolg in Italië en Engeland, maar ook in Nederland. De eerste bemande vlucht in Nederland vond plaats in 1787 in Den Haag, door een Fransman, Jean Pierre Blanchard, die al in 1785 de eerste ballonvlucht over het Kanaal had gemaakt.

Sensatie

Binnen enkele tientallen jaren in de negentiende eeuw werd het oplaten en vliegen met een luchtballon een ware rage. Voor het soms in honderdduizenden toestromende publiek was het sensatie en amusement tegelijk. Handige ondernemers organiseerden bijvoorbeeld in Nederland ballonvluchten, tot in kleine provincieplaatsen als Leeuwarden en Leiden.

Waren de tochten voor de ballonvaarders in eerste instantie vooral avontuurlijke experimenten, later, met het toenemen van de routine, werden de vluchten gedurfder en langer. Er werden grotere ballonnen gemaakt, waar ook steeds een groter 'schuitje' onder gehangen kon worden, waardoor enkele tientallen mensen tegelijk een vlucht mee konden maken. Dat sommige vluchten in een tragedie zouden eindigen was voorspelbaar. De Rozière, de man van de eerste bemande vlucht, was ook het eerste slachtoffer van een neerstortende ballon.

Wetenschap

De hoogtijdagen van het ballonvaren lagen in de negentiende eeuw. Die vielen niet toevallig samen met nieuwe ontdekkingen in de wetenschap, met technische en maatschappelijke ontwikkelingen, ontdekkingsreizen en militaire toepassingen, zo schetst Verhoogt in zijn boek. Vanuit een luchtballon kreeg de mens letterlijk een ander zicht op de wereld. Men kon nu voor het eerst vanuit vogelperspectief genieten van een panoramisch uitzicht op landschap, dorpen, steden, bergen en de zee. Weliswaar was aan de ene kant een ballonreis met een stuurloos, door de wind gedreven gevaarte niet zonder levensgevaar, aan de andere kant werd de amusementswaarde langzamerhand verdrongen door het besef dat de uitvinding ook voor andere doeleinden gebruikt kon worden.

Onderzoek naar de aardse atmosfeer en temperatuurverhoudingen, menselijk uithoudingsvermogen en ontwikkelingen in meteorologie, cartografie, fotografie en zelfs alpinisme zijn allemaal schatplichtig aan de duizenden ballonvluchten en aan de pioniers van die tochten. Verhoogt schetst de levens van een aantal van die eerste ballonvaarders, hun worstelingen met de natuurelementen en de tragedies die dat soms tot gevolg had en hij beschrijft - in begrijpelijke taal - de technische kanten van het ballonvaren. Daarnaast geeft hij ruim aandacht aan juist die aspecten die van bredere invloed zijn geweest op de geschiedenis.

Luchtfoto's

Een mooi voorbeeld daarvan is de cartografie. In de tweede helft van de negentiende eeuw bleek het niet meer nodig landmeters met meetapparatuur eindeloos op pad te sturen om het land in kaart te brengen, maar kon op basis van luchtfoto's het werk veel simpeler gedaan worden.

Aan de luchtfotografie wijdt Verhoogt terecht een apart hoofdstuk, geïllustreerd met werkelijk ongekende luchtfoto's van Parijs en van de Alpen, haarscherp op glasplaat vastgelegd in onnavolgbaar zwart-wit. De Franse ballonvaarder Nadar is bekender geworden door zijn portretfoto's en straatfotografie van Parijs in het laatste kwart van de negentiende eeuw dan met zijn ballonvaarten, maar hij maakte als eerste luchtfoto's van Parijs. Voor het eerst was de Eiffeltoren van bovenaf te zien, vanuit het vogelperspectief bij uitstek.

Ballonvaarder Spelterini vloog als eerste over de Alpen en fotografeerde de toppen, maar hij maakte ook als eerste luchtfoto's van Caïro en de Egyptische piramides. De luchtfotografie bleek ook voor militair gebruik toepasbaar: de stellingen van de vijand konden vanuit de lucht in kaart gebracht worden en de luchtballon bleek een prima observatiepost. Want voor daadwerkelijk militair gebruik was de luchtballon niet geschikt: het afwerpen van explosieven boven vijandelijke linies bleek in de praktijk geen succes.

Reisverhalen

Maar de ballon had nog een bredere invloed: op kunst en literatuur. Er zijn talloze tekeningen, schilderijen en gravures van ballonopstijgingen uit de achttiende en negentiende eeuw. Een twintigtal van deze kunstuitingen zijn door Verhoogt in kleur in het boek opgenomen en dat brengt naast het leesplezier ook een mooi bladeraspect.

Hoe de ballonvaart tot de verbeelding sprak blijkt uit tientallen voorbeelden uit de wereldliteratuur waarin een luchtballon een hoofdrol vervult. Jules Verne, Edgar Allen Poe, Mark Twain, maar ook Willem Bilderdijk en Multatuli schreven imaginaire reisverhalen over ballonvluchten, die in de negentiende eeuw het enthousiasme van het publiek voor avontuur en ontdekkingen zeker aangewakkerd hebben. Robert Verhoogt beschrijft hoe er bijna een interactie ontstaat tussen fictie en werkelijkheid: is de beschreven ballonvlucht waar gebeurd of liep de fictie op de werkelijkheid vooruit?

Mandje

De hoogtijdagen van de luchtballon waren rond het jaar 1900 wel voorbij. Enige jaren later bleken vliegtuigen voor allerlei toepassingen in wetenschap, techniek en voor militair gebruik beter geschikt te zijn, al heeft een – bestuurbaar – ballonachtig vaartuig als de Zeppelin nog wel enige furore gekend. Wie tegenwoordig op een mooie voorjaarsdag door het land kruist, kan nog wel eens een schare luchtballonnen aan de hemel zien, vaak in opvallende kleuren maar soms ook ontsierd voor reclamedoeleinden. Zo is de luchtballon teruggevallen tot haar functie van amusementsobject, al zal het betreden van het mandje onder een ballon en het opstijgen, nog zeker voor velen romantische en wellicht avontuurlijke gevoelens oproepen. Het prachtig geïllustreerde boek van Robert Verhoogt nodigt daartoe zeker uit.

Martin Smit is redacteur van het tijdschrift de As, publiceerde artikelen in de As, De Parelduiker en Leovardia en is medewerker van Athenaeum Nieuwscentrum.