Recensie: Raadselen rond de wilde oorsprong der Grieken

Bloederige rituelen, penisoptochten en het opgraven en opeten van varkensresten als symbolische geslachtsdelen. Waarom voerden de Grieken dergelijke en andere vreemdsoortige praktijken uit? Walter Burkert, nog altijd de ongeëvenaarde historicus van de Griekse religie, heeft er zijn levenswerk van gemaakt aan zulke riten betekenis te geven in inmiddels standaard geworden publicaties. De boeken zijn zeer academisch, maar veranderen door Burkerts enthousiasme geregeld in spannende detectiveromans. Nu ook eindelijk zijn Wilder Ursprung vertaald is, onder de titel Savage Energies, zijn ook zijn vroege artikelen en lezingen beschikbaar geworden voor een Engelstalig publiek. En dat is meer dan terecht. Door lujzika adema van kooten.

Het komt niet vaak voor dat van zo’n grote naam als Walter Burkert (1931) een nieuw boek verschijnt. Zijn publicaties, die vooral in de jaren zeventig en tachtig verschenen, braken met het heersende idee van de Grieken als puur rationeel volk en worden nog steeds beschouwd als standaardwerken. Al is ‘nieuw’ hier relatief: het gaat om een bundeling lezingen en artikelen die verschenen tussen 1964 en 1970, en nu voor het eerst voor de Engelstalige wereld gebundeld in een handelseditie beschikbaar zijn. Een heuglijk feit, want de teksten zijn belangrijke voorstudies voor de baanbrekende boeken die Burkert later schreef: Homo Necans, Ancient Mystery Cults en Greek Religion. Maar ook door de enthousiaste wetenschappelijke retoriek van Burkert zijn de essays zeer de moeite van het bestuderen waard.

‘Try to understand’

Lang was het ongehoord om aan de oude Grieken irrationele praktijken toe de dichten. Onder meer door Freud en Nietzsche is het beeld van de Grieken als vermeende paradigmata van de ideale mens langzaam doorbroken, versterkt door het destijds zeer controversiële The Golden Bough van James George Frazer en het veel wetenschappelijker The Greeks and the Irrational van E.R. Dodds. Burkerts werk draagt bij aan dit gedachtegoed: ‘Savage Energies’ verwijst naar de ‘wilde’ oorsprong van de Griekse cultuur. Burkerts apollinische analyse van dionysische fenomenen vol bloed, dood, krankzinnigheid en andere transgressies geeft betekenis aan rituelen die hij regelmatig herleidt tot de prehistorie.

Burkerts werk staat bol van uitgebreide noten, waarin hij verwijst naar tal van publicaties en uitgebreid ingaat op allerhande randzaken waar in de lopende tekst omwille van de leesbaarheid geen plaats voor is. Achtereenvolgens onderzoekt hij in Savage Energies zo het aloude probleem van de herkomst van tragedie (hoofdstuk 1), een mogelijk inwijdingsritueel op de Acropolis (hoofdstuk 2), het festival met stinkende vrouwen op Lemnos en wat de mythe van Jason daarmee te maken heeft (hoofdstuk 3), de verbinding van brute runderoffers met het Griekse rechtssysteem (hoofdstuk 4) en koningszonen die in navolging van Heracles hun legitimiteit ontlenen aan een goddelijke verwekker (hoofdstuk 5).

Burkert onderscheidt zich door een scherpe retoriek, die hij inhoudelijk kleurt met diepgravende taalkundige benaderingen en nauwkeurige bestuderingen van archeologische vondsten. Was het gebruikelijk om het opgraven en opeten van biggenresten en phalloi te verklaren als een simpel vruchtbaarheidsritueel, Burkert weerlegt zijn voorgangers met verve. Hij toont aan hoe zij belangrijke bewijzen voor het tegendeel al te gemakkelijk aan de kant schoven als het niet in de eigen theorie paste. Al zijn zijn eigen conclusies inmiddels ook lang niet nieuw meer, toch valt voor menig onderzoeker van zijn methode veel te leren: in elk essay benadrukt hij hoe verleidelijk het kan zijn om iets over het hoofd te zien om een theorie te bewijzen, hoe gevaarlijk met een te moderne blik naar de oudheid te kijken en – vooral – hoezeer elk detail, hoe klein ook, doorslaggevend kan zijn:

‘Before discarding them, one should try to understand them’

Mythen om serieus te nemen

Veel van de Griekse religie is nog altijd in nevelen gehuld. Mysteriënculten waren geheim en over de herkomst weten we weinig meer dan wat antieke auteurs vermoedden of wat opgravingen suggereren. Van tijden waarin dergelijke riten nog gepraktiseerd werden, zijn wel wat geschreven bronnen (bijvoorbeeld van Pausanias die veel religieuze plaatsen bezocht of van Aristofanes die er de draak mee stak), opgravingslocaties en archeologische vondsten, maar ze zijn schaars (‘desperately scanty’) en doorgaans moeilijk te duiden. Hoe verder we teruggaan in de tijd om te zoeken naar de herkomst van bepaalde rituelen en gebruiken, hoe dichter en dieper het donkere woud wordt en hoe sterker de conclusie dat we bijna niets weten.

Burkert breekt in Savage Energies, maar ook in zijn later werk, herhaaldelijk een lans voor het nut van het bestuderen van mythen, die hij beschouwt als de religieuze woorden die hoorden bij de religieuze daden. Burkert heeft zich altijd verzet tegen de tendens van andere historici om mythen slechts te beschouwen als vermakelijke uitstapjes die niet series te nemen zijn:

‘Legends, however, do not always spring just from an arbitrary play of imagination, detached from all basis in fact. Their meaning can be quite precise, with a clear – if mediated – connection to reality. Fears and hopes, desires and disappointments, demands and complaints: legends can communicate, transmit, and imply more than what can be expressed in direct terms.‘

Door verschillende versies van bepaalde mythen naast elkaar te leggen en te vergelijken met rituele praktijken komt Burkert in de essays in Savage Energies tot interessante conclusies. Het was in de oudheid al een heikel twistpunt, die bevolkingsgroepen tegen elkaar opzette: wat is de herkomst van het woord tragoidia en daarmee van de tragedie? Is dat, zoals vaak aangenomen, een ‘bokkenlied’ of toch ‘lied voor de prijs/bij het offer van een bok’? Mythen rond Medea en Agamemnon, zowel op vazen als bij Aeschylus en Euripides met een rituele achtergrond, geven bij Burkert de doorslag voor het antwoord.

Liefhebber van Agatha Christie? Lees eens een Burkert!

Vrouwen die zo stinken, dat hun mannen hen uit bed verstoten; meisjes van zeven jaar die een half jaar zonder ouders op de Acropolis wonen en een kleed voor Athene weven; goden die stiekem koningszonen verwekken. Al werden mythen net zo vaak vervormd als dat ze van mond tot mond werden doorgegeven in de orale cultuur die de schriftelijke voorging, toch blijft in veel mythen een aantal elementen telkens de boventoon voeren. Burkert maakt dankbaar gebruik van op het eerste gezicht strijdige elementen en probeert ze als puzzelstukjes samen te leggen en zo zijn verschillende queesten op te lossen. Net als op een middeleeuws schilderij dat vol zit met verscholen symboliek, treft Burkert in de overblijfselen van de Grieken allerlei aanwijzingen voor de duiding van hun riten.

Burkerts terminologie voegt in zijn betogen extra spanning toe: hij heeft het over clues, cases, puzzles, deciphering meanings en unsolved riddles. Vreemdsoortige praktijken, geheime broederschappen en zaken zo clandestien, dat we ze nooit te weten zullen komen: dit en meer passeert de revue als waren het mysteries van Agatha Christie (no pun intended):

‘What a mass of primitive, dark, incomprehensible – or barely comprehensible – material confronts the modern observer!’

Bij Burkert zit de Griekse oudheid vol spannende geheimen, die hij enthousiast stukje voor stukje aan de lezer blootlegt. En dat maakt Savage Energies, zowel door het wetenschappelijke karakter als door de enthousiaste puzzelrazernij van Burkert, een genot om te lezen en bovendien opnieuw een klassieker, net zoals de werken die erop zouden volgen.

Lujzika Adema van Kooten is classicus en rubrieksbeheerder Klassieke Oudheid bij Athenaeum Boekhandel.

Bestel nu Savage Energies. Thuisbezorging is gratis.