Recensie: Van de dingen die niet voorbij gaan

Het is 1960. De twaalfjarige Göran Rosenberg is op kamp op het Zweedse eiland Väddö. Het is de zomer waarin de jongen, tijdens een van die eindeloze avonden, voor het eerst een meisjesborst aanraakt. Maar dat is niet de reden waarom juist deze zomer voor altijd in zijn geheugen gegrift zal staan. Het is ook de zomer waarin zijn vader zelfmoord pleegt.
Vijftig jaar later schrijft Rosenberg Een kort oponthoud op de weg van Auschwitz (vertaling Jasper Popma), het aangrijpende verslag van de zoektocht naar zijn overleden vader. Door ruth kief.

De oorlog

Wat bracht mijn vader ertoe om een eind aan zijn leven te maken? Dat is de vraag die als een rode draad door het hele boek loopt. Het begin van het antwoord op deze vraag is dat zijn vader, David Rosenberg, tot de Poolse Joden behoort die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de nazi's opgesloten worden in het getto van Lódz. De omstandigheden in dit getto zijn erbarmelijk. Mensen sterven van de honger en de kou, of aan een van de vele besmettelijke ziektes die door het getto waren. Maar David en een heel aantal familieleden weten het te redden tot de nazi's het getto in augustus 1944 opheffen. De familie Rosenberg moet op transport naar Auschwitz.

In Auschwitz wordt David geselecteerd om dwangarbeid te verrichten en hij wordt overgebracht naar een kamp bij vrachtwagenfabriek Büssing. Als dit kamp gesloten wordt omdat de fabriek door de geallieerden platgebombardeerd is, volgt een hels transport dat eindigt in Ravensbrück. Van daaruit vertrekt David naar een klein concentratiekamp in Wöbbelin. Dit kamp is dan nog nauwelijks af. Behalve de wachttorens en de hekken staan er alleen een paar onaffe barakken. De ramen tochten, de plafonds lekken. De gevangenen moeten op de grond slapen en hebben nauwelijks kleren, laat staan dekens. Ook eten is er vrijwel niet en het komt dan ook voor, dat gevangenen overleden medegevangenen opeten. Een week nadat David in Wöbbelin aankomt, wordt het kamp door de Amerikanen bevrijd.

De schaduwen

Via een veldhospitaal, een herstellingsoord en een opvangkamp belandt David uiteindelijk in Zweden, waar hij te horen krijgt dat zijn jeugdliefde Chaja (Hala) Staw - het meisje dat tijdens hun transport naar Auschwitz met haar hoofd in zijn schoot in slaap viel - nog in leven is. David vindt werk in een vrachtwagenfabriek in het stadje Södertälje, en Hala slaagt erin naar Zweden te komen. Ze trouwen, en algauw wordt Göran geboren. In die eerste jaren na de oorlog lijkt het mogelijk dat David de oorlog te boven zal komen.

Maar steeds opnieuw slaat David een doodlopende weg in. Of zoals Rosenberg schrijft: 'Veel later begrijp ik dat je keer op keer een sprong doet naar de horizon en keer op keer terugvalt op de grond.' Op indrukwekkende wijze ontwart de zoon de draden van het net waarin de vader, de man die zo liefdevol met hem speelt en ginnegapt, langzaam maar zeker verstrikt raakt. En beschrijft hij hoe de schaduwen van het verleden David steeds dichter naderen en hem uiteindelijk opslokken. Rosenberg neemt alle omstandigheden zorgvuldig en met open blik in ogenschouw: de geliefde broer die emigreert, de fabriek die David maar geen promotie wil laten maken, de arts van de Duitse uitkeringsinstantie die weigert te erkennen dat hij getraumatiseerd is. Alles komt aan bod.

Vader en zoon

Ontroerend is dat Rosenberg zich realiseert dat hijzelf er ook niet in geslaagd is de afstand tussen zijn vader en dit nieuwe leven voor hem te overbruggen. Rosenberg over het kind dat hij niet langer is:

'[Dat] de Plek hem te pakken krijgt, hem naar zich toe trekt en tot de zijne maakt. Hoe willig hij de plek tussen zichzelf en zijn ouders in laat komen. Hoe onbekommerd hij hun wereld achter zich laat en zijn eigen wereld voorbij die van hen vestigt.'

En hoe hij door zijn zoektocht nu, onbedoeld en zoveel jaar later, die brug alsnog slaat. Niet door de nieuwe wereld voor zijn vader toegankelijk te maken, maar door zijn vader voor ons begrijpelijk te maken. Rosenberg schreef het boek in de tegenwoordige tijd. 'Ik [wil] niet op zijn leven vooruitlopen. Hij [...] heeft het recht om verder te gaan met het leven zonder dat ik hem vooraf belast met wat er in de rest ervan zal gebeuren,' stelt hij. En dus doorlopen ze de geschiedenis tezamen. Zo nu en dan spreekt de zoon de vader aan, stelt hem een vraag. Omdat de vader zwijgt gaat de zoon bij anderen te rade - opvallend vaak bij Joodse denkers die zelf ook een einde aan hun leven maakten, of van wie we dat tenminste vermoeden: Walter Benjamin, Primo Levi, Jean Améry. En dan vervolgen de twee hun weg, naar dat onverbiddelijke einde.

Ruth Kief is webboekverkoper bij Athenaeum.nl. Ze werkt aan een documentaire over de Tweede Wereldoorlog.