Recensie: Vrijhaven Ruigoord

Inmiddels zitten de pioniers er al veertig jaar. Vier decennia van kunst maken, huizen opknappen, festivals en rituelen. Maar ook decennia lang strijd tegen de oprukkende haven en de gemeente Amsterdam. Het werd tijd voor een kloek boek over de geschiedenis van Vrijhaven Ruigoord. Burgemeester van der Laan schreef het voorwoord waarin hij lof uitspreekt voor het 'Ruigoordse denken' dat de ontwikkeling van Haven Amsterdam op positieve wijze zal beïnvloeden. Maar in het heetst van de strijd tussen Amsterdam en Ruigoord was de omgang heel wat minder vriendelijk. Door annemarie de wildt.

N.B. Deze recensie is een uitgewerkte versie van Annemarie de Wildts live bespreking tijdens de Amsterdamse Boekennacht.

De Ruigoorders verloren de strijd om de omringende natuur. Er mag (officieel dan) niet meer gewoond worden in het dorp, maar de ateliers zijn er nog. Van een idyllisch dorp in een zandvlakte met bijzondere planten werd de kunstenaarsenclave een groene vlek omgeven door tanks, kantoren en de 'brommende zeereuzen' van de Afrikahaven, zoals Rob van Tour schrijft in het laatste van de drieëntwintig hoofdstukjes die samen een chronologisch overzicht vormen van Ruigoord. Het is een verhaal van binnenuit.

Reis in de tijd

Ruigoord is ongeveer een kwartier reizen met regioliner 82 vanaf station Sloterdijk, vanaf het centrum van Amsterdam is het tweeënhalf uur lopen of een klein uur met de fiets. Je reist niet alleen zo'n twaalf kilometer naar het westen, maar hebt ook het gevoel terug te reizen in de tijd. Niet voor niets koos de redactie van In Europa Ruigoord als de locatie voor de aflevering over mei '68 met Geert Mak zelf in de hoofdrol. Een beetje geschiedvervalsing was dat wel. Ruigoord was in 1968 een dorp in de polders ten westen van Amsterdam, waar boeren, landarbeiders, timmerlieden en een enkele middenstander woonden. Er was nog geen kunstenaar of hippie te bekennen.

Het was ooit een eiland: Het Ruyghe oord, ontstaan door een overstroming in het Oer-IJ. Vanaf 1863 wordt het ingepolderd en op het voormalige eiland komen polderwerkers uit Zeeland en Zuid-Holland te wonen. De alternatievelingen komen pas in 1972. Enkele mensen hebben huisjes gekraakt in het dorp Ruigoord dat moet verdwijnen voor de uitbreidingsplannen van de Amsterdamse haven. Hans Plomp, Hans Tuynman en anderen maken plannen om de resterende huizen te kraken. De boze pastoor, die zijn parochie zag verdwijnen, overhandigt op 23 juli 1973 de sleutels van de kerk aan een groep kunstenaars, ex-provo's en leraren uit Amsterdam. Ze veroveren het huis naast de kerk en trekken in de leegstaande huisjes. Tijdens de eerste koude winter in 1973 lijkt het onwaarschijnlijk dat de krakers van Ruigoord het zo lang zullen uithouden. Ze kunnen blijven dankzij de oliecrisis van 1974-'75 die tot gevolg heeft dat de haven voorlopig niet uitbreidt. Rondom Ruigoord ontstaat een spectaculair natuurgebied, dat rond 2000 uiteindelijk toch, na veel strijd, verdwijnt vanwege de aanleg van de Afrikahaven.

Portretserie

In 2009 toonde het Amsterdam Museum (toen nog Amsterdams Historisch) Panorama Ruigoord, een serie portretten die Hennie van der Vegt in zijn atelier in Ruigoord maakte van de bewoners en passanten. De serie is helaas afgelopen jaar voor het grootste deel in vlammen opgegaan. In de zomer van 2009 verbleef ik een aantal dagen in het dorp om korte biografietjes te schrijven van dit kleurrijke gezelschap. Ik hoorde verhalen over het arbeidersdorp Ruigoord waar Aja Waalwijk - die er nu een atelier heeft - als tiener het Parool rondbracht, over het winkeltje van Tante Jans - waar later Rob van Tour en Elsje Stroetinga kwamen te wonen - en over de eerste zomer. Margrid van der Linden, Montje Joling en anderen vertelden me over de Luchtbus, de voormalige Magic Bus waarmee de Ruigoorders op reis gingen, richting India. In zijn prachtige tuin genoot ik van de verhalen van Theo Kley, met zijn groene snor, over de Insektensekte, het Deskundologisch Laboratorium en het Amsterdams Ballongezelschap. Ik zat in de tent van Olga Petersen 'Mistress of Divine Craziness' die me haar levensverhaal vertelde en in de bus van zanger Armand met zijn lange rode haren. Armand woonde er niet maar trouwde wel in de kerk van Ruigoord en hij trad er talloze malen op. Hij vertelde me, omgeven door rookwolken uit zijn hasjpijpje, over de heidense rituelen in het dorp en zong een prachtig lied op een tekst van Slauerhoff:

Dit eiland

Voor de zachtmoedigen, verdrukten,
Tot geregelde arbeid onwilligen,
Voor de met moedwil mislukten
En de groots onverschilligen,

De reine roekeloozen,
Door het kalm leven verworpen,
Die boven steden en dorpen
de woestijnen verkozen

Dat zijn de eerste strofen en de laatste regels luiden:

Oovral op aard heerscht orde,
Men late mijn eiland met rust;
't Blijft woest, zal niet anders worden
Zoolang ik kampeer op zijn kust.

(Uit: Een eerlijk zeemansgraf, 1936)

Familie

Het boek Vrijhaven Ruigoord brengt het allemaal weer tot leven: het begin van de enclave, de festivals, de kunstwerken en de performances - de gekkigheid en de ruzies. De reizen door de wereld, met de Luchtbus, en de reizen door de geest al dan niet met behulp van geestverruimende middelen. Het boek begint met 990 kleine fotootjes, als een ouderwets contactvel, een vondst van grafisch ontwerper Maarten Evenhuis. Verderop in het boek zijn ze groot afgedrukt, een prachtige visuele geschiedenis van een bijzonder dorp. Het lijkt soms ook op het fotoalbum van een familie, want dat is Ruigoord. Inmiddels lopen de kleinkinderen van de eerste pioniers er rond.

Foto #077 geeft de verklaring voor de bijzonderheid van Ruigoord: een tekst op het huis van Henk van der Zee, beter bekend als Witte Aap: 'Zoveel inspiratie op deze ene plek, het kan gewoon niet anders: er zit een kosmies lek.'

Annemarie de Wildt is curator bij het Amsterdam Museum.