Recensie: Vroeger was het niet beter: over Annegreet van Bergens Gouden jaren

Velen zullen het boek Gouden jaren lezen – en zo wordt het ook wel gepromoot –  als een feest van herkenning en overmand worden door gevoelens van nostalgie. Daarmee zouden ze het boek ernstig tekort doen. Het is geen nostalgisch boek. Het boek is een feest om te lezen (en te bekijken!), maar dan omdat je na iedere bladzijde een zucht van opluchting slaakt: dat hebben we goddank allemaal achter de rug. Voor nostalgici zal het boek een koude douche zijn: vroeger was het niet beter, dát is de schokkende waarheid die in dit boek onthuld wordt, dat is het taboe dat doorbroken wordt. Door pieter hoexum.

Rijtjeshuis

In Gouden jaren beschrijft Annegreet van Bergen ‘Hoe ons dagelijks leven in een halve eeuw onvoorstelbaar is veranderd’, zoals de ondertitel luidt. Neem bijvoorbeeld het hoofdstukje ‘Wonen’. Daarin merkt Van Bergen op:

‘Door stadsvernieuwing, woningbouwprogramma’s, ver afgelegen “overloopgebieden” (zoals Lelystad of Almere), aan de rand van grote steden gebouwde “Vinex-wijken” (zoals Ypenburg bij Den Haag of Vathorst bij Amersfoort) en vele andere inspanningen van de overheid en particulieren wonen Nederlanders tegenwoordig vorstelijk. Zeker als je onze huisvesting vergelijkt met die uit de naoorlogse jaren.’

Die naoorlogse jaren stonden namelijk in het teken van de bestrijding van de woningnood, ‘volksvijand nummer één’. Het duurde lang voordat die strijd gewonnen werd, nog in 1957 telde de Commissie Krotopruiming en Sanering het bestaan van 145.000 krotten. Maar uiteindelijk is het gelukt: de woningnood is gelenigd.

Menig cultuurcriticus en intellectueel zal zijn wenkbrauwen fronsen bij deze kleine lofzang op de stadsvernieuwing en stadsuitbreidingen zoals de Vinex-wijken – staatssecretaris (en sociaal democraat) Rick van der Ploeg sprak smalend van ‘een diarree van eengezinswoningen’ die ons land overspoelde. Het had allemaal vast beter gekund, maar Van Bergen heeft gelijk: de gemiddelde Nederlander woont inderdaad ‘vorstelijk’ en dat mag je gerust ‘onvoorstelbaar’ noemen, zeker als je bedenkt hoe het er eind negentiende eeuw wat dat betreft voorstond, toen was Nederland een ‘Koninkrijk vol sloppen’, zoals een boek van Auke van de Woud heette. In vergelijking daarmee is het huidige Nederland een koninkrijk vol rijtjeshuizen (zie ook Hulsman, Hoexum en het Van Eesterenmuseum).

Roggebrood

De leniging van de woningnood is een van de onvoorstelbare prestaties waar dit boek vol van staat. Hoofdstuk na hoofdstuk beschrijft Van Bergen loepzuivere en spectaculaire gevallen van ‘dalend cultureel erfgoed’, zoals sociologen dat noemen. Wat eeuwen lang het voorrecht was geweest van een kleine elite, werd gemeengoed voor de massa, of het nu fatsoenlijke huisvesting, gezondheidszorg of onderwijs betrof.

Gouden jaren is niet nostalgisch, maar daar juist een geneesmiddel tegen. Het is een ontnuchterend boek. En dat is nodig, want nostalgie maakt je, net als de utopie, blind voor de vooruitgang die sluipenderwijs geboekt is – eigenlijk maakt die je blind voor de alledaagse realiteit.

Neem bijvoorbeeld het dagelijks brood. De weinige warme bakkers die er nog zijn proberen hun klanten te laten geloven dat zij ‘ouderwets lekker’ brood kopen, brood zoals dat bedoeld is: ambachtelijk, echt... authentiek. Van Bergen:

‘Op nostalgische prenten halen bolle bakkers in blauwe kielen met witte bakkersmutsen platen vol knapperige, goudgele broden vers uit de oven en in in hun winkels staan manden vol zachte kadetjes. Maar dergelijke luxe brood was alleen weggelegd voor een rijke bovenlaag die zich het “herenbrood” van tarwe kon veroorloven. Voor de massa was er “armenbrood”. En dat was roggebrood.’

Pieter Hoexum is filosoof, publicist (voor o.a. Trouw) en huisman. Hij was boekverkoper bij Athenaeum Boekhandel. Zijn boek Gedenk te sterven. De dood en de filosofen kwam uit in 2003, onlangs verscheen zijn Kleine filosofie van het rijtjeshuis. Hij heeft ook een website: pieterhoexum.wordpress.com.

Gouden jaren. Hoe ons dagelijks leven in een halve eeuw onvoorstelbaar is veranderd door Annegreet van Bergen is bij Athenaeum Boekhandel en op Athenaeum.nl te koop.