Recensie: Een terroristenepos, vertaald

Het vertalen van een roman is een ondergewaardeerde, ondankbare taak. Het vergt een bewonderenswaardige vaardigheid – het kunnen lezen van een vreemde taal – in combinatie met een natuurlijk gevoel voor proza. Toch zijn er maar weinig beroemde vertalers en prijkt hun naam slechts zelden op de voorkant van een boek. Het schijnt ook belabberd te betalen. Ook bij Pygmee (2010) van cultschrijver Chuck Palahniuk staat de naam van de vertaler niet op de omslag. Toch verdient Jos den Bekker, vertaler van Pygmee van Chuck Palahniuk (Fight Club), een pluim op zijn hoed. Door rutger lemm voor hard//hoofd en Athenaeum.

N.B. Palahniuk is literaire hoofdgast op Lowlands. Athenaeum verkoopt zijn boeken, en exclusief ook zijn allernieuwste, Damned, op het festival.

Beklemmend staccato

Je ziet het voor je: Jos, de arme drommel, heeft zich maandenlang zwetend over deze vreemde roman gebogen en ’s nachts slaapdronken zijn Nederlandse versie op een typemachine geramd. De verteller van Pygmee is namelijk een dertienjarige superterrorist uit een niet nader genoemd communistisch land, die de VS samen met een aantal andere kinderen infiltreert om ‘Operatie Mataklap’ uit te voeren. Elk hoofdstuk is een rapport van Agent 67, door de Amerikanen al snel ‘Pgymee’ genoemd, die hij schrijft in een vreemd soort Engels dat van geen kant lijkt te kloppen. Palahniuk moet met een demonische grijns gedacht hebben aan waarmee hij zijn vertalers zou gaan opzadelen.

Jos den Bekker heeft het heel erg goed gedaan. Verrassend genoeg went het staccato slechte-Engels-vertaald-naar-slecht-Nederlands al snel en weten Palahniuk en den Bekker met curieuze zinnen als “Muur menselijk rij voor agent mij, achter schouders en nek van gastzus. Ruik smelt lood metaal rook. Haar in staart op ruggengraat zus” beklemmende, ontroerende en grappige beelden op te roepen. Na een aantal hoofdstukken verdwijnt de irritatie en veranderen de woorden in poëzie, in een heldenepos dat juist dankzij de rommelige, schijnbaar willekeurige woordplaatsing tot wilde associaties leidt. Het enige vergelijkingsmateriaal voor deze recensent is Alles is verlicht van Jonathan Safran Foer. Het gebrekkige Engels van de hilarische Oekraïense gids uit die roman was echter veel minder goed vertaald dan Pygmee.

Bommen uit de Wal-Mart

We kennen Palahniuks thema’s inmiddels goed, mede dankzij zijn imposante productiedrift (bijna elk jaar een nieuwe roman): kritiek op de Verenigde Staten, een verkenning van de zwarte menselijke kanten en veel seks en geweld dat met een groot genoegen beschreven wordt. De voorbereiding op een terroristische aanslag waarbij miljoenen Amerikanen zullen moeten sterven, doet denken aan het ‘Project Mayhem’ uit zijn bekendste boek Fight Club.

De schrijver is ook op zijn sterkst als hij net als generatiegenoot Bret Easton Ellis het moderne Amerika op de hak neemt. Het perspectief van een militair gedrilde, hyperrationele Amerikahater van dertien past hem dan ook perfect. De moeder van Pygmee’s gastgezin draagt permanent een vibrator tussen haar benen, de middelbare school is een plek waar de eigenwaarde wordt geknakt om de middenklasse onschadelijk te maken en de ingrediënten voor de aanslag worden rustig in de Wal-Mart gekocht.

Palahniuk weet de clichés over het Mid-Westen van de VS dankzij zijn humor en het taaltje van zijn hoofdpersoon lang interessant te houden. Maar soms schiet hij uit de bocht en geeft hij zijn verhaal een al te cartooneske teint. In een scène vertelt een ‘veldmaarschalk’ tijdens Pygmee’s training dat alle Amerikanen eigenlijk homo zijn en de jonge agenten dus moeten leren hoe ze mannen moeten bevredigen. De maarschalk laat vervolgens zijn broek zakken om prostaatstimulatie uit leggen; Palahniuk beschrijft ook nog even uitgebreid zijn anus. Zoiets lijkt geen ander doel te hebben dan het shockeren-om-het-shockeren.

Zoete koek en sympathie

En dat is jammer, want de anale verkrachting, oudermoord, onthoofding en rondvliegende vibrator die ook de revue passeren, slik je allemaal wél voor zoete koek. Palahniuk presenteert dat als een realiteit die helemaal niet ver van ons af staat en je gelooft hem onmiddellijk. Je krijgt sympathie voor de apathische, briljante en dodelijke Pygmee, die zich wonderwel redt in een gestoorde gemeenschap en langzaam een liefde voor zijn gastzus begint te voelen. Je wilt dat hij de aanslag pleegt, dat hij die achterlijke, lelijke, zichzelf kwellende Amerikanen allemaal vernietigt. Of dat hij er met de begeerlijke, brutale katzus vandoor gaat. Het maakt niet uit, onze verteller moet krijgen wat hij wil.

Elk hoofdstuk strooit Pygmee met citaten van veelal communistische leiders, maar ook van Adolf Hitler. Het boek opent met een uitspraak van de Führer: “Wie de jeugd heeft, heeft de toekomst.” Deze mooie citaten van foute mannen blijven hangen en geven het boek een bredere, paradoxale boodschap. Toch is het verhaal uiteindelijk iets te nonchalant geschreven om echt wereldschokkende kritieken of inzichten te geven. Dat neemt niet weg dat Pygmee een zeer vermakelijk, origineel en spannend boek met een intrigerende hoofdpersoon is, dat hier en daar tot denken nazet. En het is fantastisch vertaald. Jos den Bekker verdient een mooi plekje op de kaft van de tweede druk.

Rutger Lemm is hoofdredacteur van hard//hoofd.